Sakiki Belh, talebesi Hatemi Asama:
— Kaç senedir benden ilim tahsil ediyorsun? diye sordu.
Hatem,
— Otuzüç senedir, dedi.
— Hangi ilimleri tahsil ve ne kadar faydalandin?
— Sekiz fayda temin ettim.
Sakik hayiflandi... biz yine Allah'ü teâlâya dönecegiz âyetini okuyarak:
— Ben ömrümü senin yolunda, senin talim ve terbiyende harcadim. Sen sekiz faydadan baska bir sey istifade edemedin mi?
— Evet üstadim, dogrusu söyledigimden baska bir sey istifade etmedim. Baska birsey de tahsil etmek istemem. Zira dünya ve âhiret saadeti ancak bu sekiz fâide ile elde edilir.
— Peki söyle nedir bu sekiz faide?
— Birincisi, halka baktim, herkes bir sevgili seçmis, herkesin sevgilisi kabre kadar arkadas oluyor, kabre girmiyorlar, definden sonra çekip geliyorlar. Düsündüm, ben öyle bir sevgili bulmaliyim ki devamli refikim, kabirde enîsim olsun. Böyle bir sevgili ancak amâl-i sâliha olurdu, ben de onu seçtim. Nasil yapmisim?
— Güzel yaptin...
— Ikincisi, halki nefsi havasinin esiri gördüm. Nâziat sûresinin «Amma kim Rabbisinin makamindan korkup da nefsini heva ve hevesten alikoyduysa iste onun varacagi yer muhakkak Cennettir.» mealindeki âyet-i kerîmeleri düsündüm. Kur'ân-i kerîmin hak oldugunu yakînen bildigim için nefsi emmareye muhalefet ederek onunla mücadeleyi siddetlendirdim. Ihtiyaç ve isteklerini vermedim. Boyun egmek mecburiyetinde kalarak Hakkin tâati altina girdi. Nasil etmisim?
— Allah seni mübarek etsin...
— Üçüncüsü, halka baktim, her biri dünya mesgalesi içinde bogulmus didinip duruyor, kazandigini biriktiriyor ve bir sey kazandigini zannederek onunla seviniyor. Nahl sûresinin «Sizin nezdinizdeki tükenir, Allah' in indindeki ise bakîdir.» âyet-i kerîmesindeki hakikati düsünerek senelerdir kazanip topladiklarimi hazir âhiret azigi olmasi için hep baki kalmak üzere Allah'in indinde emanet ettim. Yani tasadduk niyetiyle fakirlere dagittim. Nasil yapmisim?
— Güzel yaptin...
— Dördüncüsü, halka baktim bir kismi seref ve izzeti, akraba kavim ve kabilenin çoklugunda zannederek bununla iftihar ediyorlar, bir kismi da izzet ve serefi kibirlenip böbürlenmekte, kabadayilik satip sövüp saymakta, dövüp kan akitmakta görüyorlar. Bir kismi da irkinin, soy ve sopunun üstün oldugunu zannederek onunla iftihar ediyorlar. Bir de Hücurât suresinde geçen «Muhakkak ki sizin Allah nezdinde en serefliniz takvaca en ileride olaninizdir.» kavli kerimini düsündüm ki, süphesiz Kur'ân haktir ve insanlar yaniliyor.
Ben de Allah indinde mükerremlerden olmak için takvayi seçtim. Nasil etmisim?
— Güzel ettin...
Besincisi, su halka baktim, mal ve söhret sevgisi yüzünden birbirlerine haset ve bugzediyorlar. Bir de Zuhruf süresindeki «Dünya hayatinda onlarin maisetlerini aralarinda biz taksim ettik.» âyet-i kerîmesini düsündüm ki bu taksimat ezelde sabit oldugundan bunu degistirmeye kimsenin gücü yetmez. Bu hakikati ögrendigimden beri hiç kimseye haset etmedim. Hak teâlânin taksimatina razi oldum, dünya ehli ile sulh akteddim. Nasil etmisim?
— Güzel ettin...
— Altincisi, gördüm ki nefsanî garaz ve seytanî vesveseler yüzünden herkes birbirine düsmanlik ediyor. Bir de Allahü teâlânin «Seytan sizin düsmaninizdir.» Kavli kerimini düsündüm. Kur'ân haktir, seytan ve seytana tâbi olanlardan baskasi düsman olamaz. Böylece seytani düsman bilerek hiç bir hususta ona itaat etmedim. Allah'in emrine sarildim. Hiç kimseye düsmanlik etmedim ve bildim ki dogru yol, Allahü teâlânin Yasin süresindeki «Ey Âdem ogullari, seytana tapmayin, çünki o sizi Rabbinizden ayiran bir düsmandir. Bana ibâdet edin, iste sirati müstakim budur diye size emretmedim mi?» kavli kerîmindedir. Ben de bu yolda devam ettim. Nasil etmisim?
— Güzel yapmissin ey Hâtem...
— Yedincisi, halka baktim, gördüm ki, nefsini zillete düsürerek dünyevî ihtiyaçlarini kazanmak için bütün gayretlerini sarfediyorlar, bu sebeple haram ve süpheli seylerden kaçamiyorlar. Bir de Allahü teâlânin Hûd süresindeki «Hiç bir canli yoktur ki riziklari Allah'in üzerine olmasin.» kavli kerîmi ile Necm süresindeki «insan için kendi çalistigindan baskasi yoktur.» âyet-i celîlesini düsündüm ki, ben de yer yüzündeki canlilardan biriyim. Allah rizkimi tekeffül etmistir, ben âhireti talep etmekle mükellefim. Yaratilis gayemi düsünerek bütün gayretimle Allah için kulluk vazifemi yapmaya çalistim. Nasil etmisim?
— Güzel etmissin...
— Sekizincisi, halka bakip gördüm ki, kimi malina mülküne güveniyor, kimi yüksek diplomasina, kimi bilegine kimi sanatina, kimi ogluna kizina, kimi babasinin biraktigi mirasa, kimi aklina, kimi de bu isten ayrilsam daha çok kazanirim. Ekmegimi tastan çikaririm diyerek âciz nefsine güveniyor. Ben ise Allahü teâlânin Talak süresindeki «Kim tam bir tevekkül ile Allah'a güvenip dayanirsa O, kendisine yetisir.» kavli celîlini düsünerek tam bir tevekkül ile Allah'a itimat edip güvendim. O bana yeter ve O ne güzel bir vekildir. Nasil begendin mi?
— En güzelini yapmissin ey Hatem, Allah seni muvaffak etsin, hakikaten ben Tevrata, Incile, Zebura ve Furkani Hakime baktim, bu dört kitapta mevcut olan ilim ve maarifi ilâhiyenin bu sekiz faidenin disina çikmadigini gördüm. Bu sekiz usûl ile amel eden kimse dört kitapla amel etmis gibi olur. Allah seni mübarek kilsin ey Hatem!
(Bu menkibe, Imâm-i Gazâlî'nin Hulasatüt tasanifi fittasavvufî isimli eserinden kismen özet ve serhle alinmistir.)
— Kaç senedir benden ilim tahsil ediyorsun? diye sordu.
Hatem,
— Otuzüç senedir, dedi.
— Hangi ilimleri tahsil ve ne kadar faydalandin?
— Sekiz fayda temin ettim.
Sakik hayiflandi... biz yine Allah'ü teâlâya dönecegiz âyetini okuyarak:
— Ben ömrümü senin yolunda, senin talim ve terbiyende harcadim. Sen sekiz faydadan baska bir sey istifade edemedin mi?
— Evet üstadim, dogrusu söyledigimden baska bir sey istifade etmedim. Baska birsey de tahsil etmek istemem. Zira dünya ve âhiret saadeti ancak bu sekiz fâide ile elde edilir.
— Peki söyle nedir bu sekiz faide?
— Birincisi, halka baktim, herkes bir sevgili seçmis, herkesin sevgilisi kabre kadar arkadas oluyor, kabre girmiyorlar, definden sonra çekip geliyorlar. Düsündüm, ben öyle bir sevgili bulmaliyim ki devamli refikim, kabirde enîsim olsun. Böyle bir sevgili ancak amâl-i sâliha olurdu, ben de onu seçtim. Nasil yapmisim?
— Güzel yaptin...
— Ikincisi, halki nefsi havasinin esiri gördüm. Nâziat sûresinin «Amma kim Rabbisinin makamindan korkup da nefsini heva ve hevesten alikoyduysa iste onun varacagi yer muhakkak Cennettir.» mealindeki âyet-i kerîmeleri düsündüm. Kur'ân-i kerîmin hak oldugunu yakînen bildigim için nefsi emmareye muhalefet ederek onunla mücadeleyi siddetlendirdim. Ihtiyaç ve isteklerini vermedim. Boyun egmek mecburiyetinde kalarak Hakkin tâati altina girdi. Nasil etmisim?
— Allah seni mübarek etsin...
— Üçüncüsü, halka baktim, her biri dünya mesgalesi içinde bogulmus didinip duruyor, kazandigini biriktiriyor ve bir sey kazandigini zannederek onunla seviniyor. Nahl sûresinin «Sizin nezdinizdeki tükenir, Allah' in indindeki ise bakîdir.» âyet-i kerîmesindeki hakikati düsünerek senelerdir kazanip topladiklarimi hazir âhiret azigi olmasi için hep baki kalmak üzere Allah'in indinde emanet ettim. Yani tasadduk niyetiyle fakirlere dagittim. Nasil yapmisim?
— Güzel yaptin...
— Dördüncüsü, halka baktim bir kismi seref ve izzeti, akraba kavim ve kabilenin çoklugunda zannederek bununla iftihar ediyorlar, bir kismi da izzet ve serefi kibirlenip böbürlenmekte, kabadayilik satip sövüp saymakta, dövüp kan akitmakta görüyorlar. Bir kismi da irkinin, soy ve sopunun üstün oldugunu zannederek onunla iftihar ediyorlar. Bir de Hücurât suresinde geçen «Muhakkak ki sizin Allah nezdinde en serefliniz takvaca en ileride olaninizdir.» kavli kerimini düsündüm ki, süphesiz Kur'ân haktir ve insanlar yaniliyor.
Ben de Allah indinde mükerremlerden olmak için takvayi seçtim. Nasil etmisim?
— Güzel ettin...
Besincisi, su halka baktim, mal ve söhret sevgisi yüzünden birbirlerine haset ve bugzediyorlar. Bir de Zuhruf süresindeki «Dünya hayatinda onlarin maisetlerini aralarinda biz taksim ettik.» âyet-i kerîmesini düsündüm ki bu taksimat ezelde sabit oldugundan bunu degistirmeye kimsenin gücü yetmez. Bu hakikati ögrendigimden beri hiç kimseye haset etmedim. Hak teâlânin taksimatina razi oldum, dünya ehli ile sulh akteddim. Nasil etmisim?
— Güzel ettin...
— Altincisi, gördüm ki nefsanî garaz ve seytanî vesveseler yüzünden herkes birbirine düsmanlik ediyor. Bir de Allahü teâlânin «Seytan sizin düsmaninizdir.» Kavli kerimini düsündüm. Kur'ân haktir, seytan ve seytana tâbi olanlardan baskasi düsman olamaz. Böylece seytani düsman bilerek hiç bir hususta ona itaat etmedim. Allah'in emrine sarildim. Hiç kimseye düsmanlik etmedim ve bildim ki dogru yol, Allahü teâlânin Yasin süresindeki «Ey Âdem ogullari, seytana tapmayin, çünki o sizi Rabbinizden ayiran bir düsmandir. Bana ibâdet edin, iste sirati müstakim budur diye size emretmedim mi?» kavli kerîmindedir. Ben de bu yolda devam ettim. Nasil etmisim?
— Güzel yapmissin ey Hâtem...
— Yedincisi, halka baktim, gördüm ki, nefsini zillete düsürerek dünyevî ihtiyaçlarini kazanmak için bütün gayretlerini sarfediyorlar, bu sebeple haram ve süpheli seylerden kaçamiyorlar. Bir de Allahü teâlânin Hûd süresindeki «Hiç bir canli yoktur ki riziklari Allah'in üzerine olmasin.» kavli kerîmi ile Necm süresindeki «insan için kendi çalistigindan baskasi yoktur.» âyet-i celîlesini düsündüm ki, ben de yer yüzündeki canlilardan biriyim. Allah rizkimi tekeffül etmistir, ben âhireti talep etmekle mükellefim. Yaratilis gayemi düsünerek bütün gayretimle Allah için kulluk vazifemi yapmaya çalistim. Nasil etmisim?
— Güzel etmissin...
— Sekizincisi, halka bakip gördüm ki, kimi malina mülküne güveniyor, kimi yüksek diplomasina, kimi bilegine kimi sanatina, kimi ogluna kizina, kimi babasinin biraktigi mirasa, kimi aklina, kimi de bu isten ayrilsam daha çok kazanirim. Ekmegimi tastan çikaririm diyerek âciz nefsine güveniyor. Ben ise Allahü teâlânin Talak süresindeki «Kim tam bir tevekkül ile Allah'a güvenip dayanirsa O, kendisine yetisir.» kavli celîlini düsünerek tam bir tevekkül ile Allah'a itimat edip güvendim. O bana yeter ve O ne güzel bir vekildir. Nasil begendin mi?
— En güzelini yapmissin ey Hatem, Allah seni muvaffak etsin, hakikaten ben Tevrata, Incile, Zebura ve Furkani Hakime baktim, bu dört kitapta mevcut olan ilim ve maarifi ilâhiyenin bu sekiz faidenin disina çikmadigini gördüm. Bu sekiz usûl ile amel eden kimse dört kitapla amel etmis gibi olur. Allah seni mübarek kilsin ey Hatem!
(Bu menkibe, Imâm-i Gazâlî'nin Hulasatüt tasanifi fittasavvufî isimli eserinden kismen özet ve serhle alinmistir.)