ÇEVİRENLERİN ÖNSÖZÜ
Bu eserin yazarı merhum Muhammed Zahid el-Kevserî, Türk-İslam kültür çevresinin yetiştirdiği değerli ilim adamlarından, şair, edib, yazar ve güçlü bir eleştirici idi. Arap dili ve edebiyatı, fıkıh, hadîs, İslam tarihi ve Kur'an-ı Kerîm ilimlerinde derin ve köklü bilgi sahibi olduğu kadar dindar, mütevazi, medenî cesarete sahip ve aynı zamanda çok nazik bir insandı.. Ancak ilmî konularda muarızlarını tenkid ederken oldukça sert bir dil kullanırdı.
Yazarımız, 1296/1879 yılında Düzce'nin Hacı Hasan Efendi köyünde [1] doğmuş, ilk öğrenimini Düzce'de yaptıktan sonra 1311/1893 senesinde İstanbul'a gelip Kazasker Hasan Efendi (Ö. 1044/1634) Daru'l-Hadis'ine yerleşmiştir.
Fatih Camiinde Eğinli İbrahim Hakkı'nın (Ö. 1318/1900) derslerine devam etmiş, adı geçenin ölümünden sonra Alasonyalı Ali Zeyne'l-Abidîn Efendi'nin (Ö. 1336/1917) derslerini takip ederek yüksek öğrenimini bitirmiş ve 1322/1904 yılında icazet almıştır. 1325/1907 yılında da, Ders Vekili [2] Ahmed Asım (Ö. 1329/1911) başkanlığında, daha sonra Şeyhulislam olan Ahiskalı Mehmed Es'ad (Ö. 1334/1918), Dağıstanlı Mustafa b. Azm (Ö. 1336/1917) ve Tosyalı İsmail Zühdî (Ö. 1337/1918)'den oluşan bir heyet huzurunda dersiamlık imtihanını vermiştir.
1325/1907 tarihinden birinci dünya savaşının başlarına kadar Fatih Camiinde müderrislik yapan M. Zahid el-Kevserî, Darulfünunda fıkıh ve fıkıh tarihi derslerini okutmak için açılan imtihanı birincilikle kazanmış ise de, bu göreve mevcut öğretim üyelerinden birisi vekaleten getirildiğinden, tayini gerçekleşmemiştir.
el-Kevserî, Ürgüplü Mehmed Hayri Efendi'nin şeyhulislamlığı sırasında ıslah edilen medreselerde belagat, aruz ve ilmi vaz' derslerini okutmakta iken, Kastamonu'da açılan yeni bir medreseyi faaliyete geçirmekle görevlendirilmiş ve burada üç yıl kadar kaldıktan sonra, 1327/1909 senesinde istifa ederek, İstanbul'a dönmüştür.
el-Kevserî, İstanbul'a gelir gelmez Darüşşafaka'ya, bir ay sonra da Medresetü'l-Mütehassisîn'e müderris olarak tayin edilmiştir. Ders vekaleti meclisine üye olarak seçilip bir süre sonra da 75 Osmanlı lirası (altın) aylıkla Ders Vekilliğine tayin edilinceye kadar bu görevlere devam eden el-Kevserî, İttihat ve Terakkîcilerle anlaşamadığı için Ders Vekilliğinden azledilmiştir. Ancak Ders Vekaleti Meclisi üyeliği ile müderrislik görevini, 13 Rebiu'l-Ahir 1341 (3 Kasım 1922) tarihinde Mısır'a gitmek üzere Türkiye'den ayrılıncaya kadar sürdürmüştür.
M. Zahid el-Kevseri, bir kaç ay Kahire'de kaldıktan sonra Şam'a gelip bir yıl burada oturmuş, sönra tekrar Kahire'ye dönerek, Camiu'l-Ezher'de okuyan Türk öğrencilerinin kaldığı Ebu'z-Zeheb Muhammed bey (Ö. 1189/1775) Tekkesine yerleşmiştir. 1347/1928 yılmda geri Şam'a gitmiş ve bir yıl kaldıktan sonra tekrar Kahireye dönüp Mısır Devlet Arşivinde (Daru'l-Mahfüzati'l-Mısriyye) bulunan bir kısım Türkçe belgeleri Arapçaya çevirme gibi mütevazî bir işte çalışarak geçimini sağlayan el-Kevserî, bundan sonra eşi ve çocuklarını da yanına getirmiştir. [3]
Son yıllarda şeker hastalığı ve tansiyonundan şikayet eden el-Kevserî geride yalnız eşini bırakarak, 71 yaşında iken 1371/1952 yılında vefat etmiş; Camiu'l-Ezher'de kılınan cenaze namazından sonra [4] Şafiî mezarlığında, dostu İbrahim Selim'e ait bölmede medfun bulunan kızlarının yanında toprağa verilmiştir. [5]
Tefsir, hadis ve fıkıh alanlarında çok geniş bilgi sahibi olan M. Zahid el-Kevserî'nin ilmî faaliyet ve eserlerini iki kısımda ele alabiliriz:
1-Türkiye'de iken çeşitli konularda yirmiden fazla eser yazmış ise de, sadece dördü basılabilmiştir. Bunların birisi Farsça, birisi Türkçe, öteki ikisi Arapçadır. Kendisi, Türkiye'de yazdığı eserler arasında tefsire dair iki ciltlik basılmamış eserinin çok önemli olduğunu söylerdi.
2-Mısır ve Şam'da iken yazdığı eserlerin sayısı otuzu geçmektedir. Arapça olarak kaleme aldığı bu eserlerin çoğu basılmıştır. Hadis, fıkıh, fıkıh usülü ve İslam bilginlerinin biyografileriyle ilgili elliden fazla esere uzun önsözler, notlar ve açıklamalar yazmıştır. Mecelletü'l-İslam gibi dinî ve ilmî dergilerde çıkan yüzden fazla makalesi öğrencileri tarafından derlenmiş ve «Makalatu'l-Kevserî» adiyle yayınlanmıştır. [6]
İşte bu Makalatu'l-Kevserî'nin baştarafında, yazarın hayatı ve eserleri hakkında Ahmed Hayri'nin kaleme aldığı 80 sahifeyi bulan bir mukaddime yer almaktadır. Biz bu önsözümüzü daha çok Ahmed Hayri'nin söz konusu mukaddimesi ile, yazarın «et-Tahrîru'l-Veciz» [7] adlı eserinden yararlanarak yazdık.
En çok hadisle uğraşan el-Kevserî, Hanefî imamları Ebû Yûsuf, İmam Muhammed ve İmam Züfer gibi Ebu Hanîfe'nin öğrencilerinin biyografileri, görüş ve ictihadları üzerinde durmuştur. el-Kevserî'nin, el-Hatîbu'l-Bağdadî'ye karşı Ebû Hanîfe'yi savunmak gayesi ile yazdığı 200 sahifeyi aşan «Te'nîbu'l-Hatib» adlı eserini [8] burada özelilkle zikretmek isteriz.
Tercümesini sunduğumuz kitaba gelince bu eser, merhum el-Kevserî tarafından ünlü Hanefî hukukçusu Zeyla'î'nin «Nasbu'r-Raye li-Ahadisi'l-Hidâye» adlı kitabına [9] mukaddime olarak yazılmış olup ilk önce sözkonusu kitabın birinci cildinin baştarafında yayınlanmıştır. Nasbu'r-Raye'nin baskısı yapılırken Muhammed Yûsuf el-Benûrî, bu mukaddimeye bazı notlar ilave etmiştir. Biz bu notlardan lüzumlu olanları da tercüme ettik. Daha sonra da değerli muhakkik Abdu'l-Fettah Ebû Gudde tarafından, bir kısım ilavelerle dip notlar eklenerek ayrı bir eser halinde «Fıkhu Ehli'l-Irak ve Hadisuhum» (Iraklıların Fıkıh ve Hadisleri) adıyla bastırılmıştır [10] Biz, genellikle A. F. Ebû Gudde'nin bu ilave ve dipnotlarını da tercüme ettik.
Burada yazarımız M. Zahid el-Kevserî'ye Allahtan rahmet diler, bu kıymetli eserini doğup büyüdüğü ve yetişdiği toprağın insanlarına sunmakla mutluluk duyduğumuzu belirtmek isteriz.
Ayrıca bu eserin tercüme ve neşri hususunda Sayın Prof. Dr. Mehmed Hatiboğlu aracılığı ile kendisinden müsaade istediğimiz muhterem ilim adamı ve Zahid el-Kevserî'nin değerli ve vefakar talebesi Abdu'l-Fettah Ebu Gudde, tercümemiz için bir takdim yazısı ile eserin Arapça ikinci baskısı sırasında «Ebu Hanîfe'nin Arkadaşlarından ve Hanefî mezhebinden Bazı Büyük Hafız ve Hadisçiler» ve «Ek Bölüm» kısımlarına yapmak istediği bazı ilaveleri bize göndermek lütfunda bulunmuştur.
Kendilerine bu samimî ilgi ve zahmetlerinden dolayı ne kadar teşekkür etsek azdır.
DİPNOTLAR:
[1] Bu köy, adını 1280/1863 yılında Kafkasya'dan muhacir olarak gelen yazarın babası Müderris Hasan el-Kevserî'den (Ö. 1345/1926) almıştır. Şimdiki adı ise «Çalıcuma»dır. O bölge halkının rivayetine göre bu ad oraya, Selçuklular zamanında askerler çalılar arasında Cuma namazı kıldıkları için verilmiştir.
[2] Bu ünvan, ilmiye ve medrese işleriyle uğraşan şeyhulislam yardımcısına verilirdi.
[3] Bir oğlu, üç kızı vardı. Oğlu ile kızının biri İstanbul'da, öteki iki kızı da babaları hayatta iken Kahire'de ölmüştür
[4] Merhumun cenaze namazında bulunmak, mütercimlerden Abdulkadir Şener'e de nasip olmuştur.
[5] Eşini kaybettikten bir süre sonra ayağına sıcak su dökülüp rahatsızlanan karısı, Türkiye'ye dönmüş ve 1957 yılında Düzce'de hayata gözlerini yummuştur
[6] Kahire, 1372
[7] 1360/1941 yılında Kahire'de basılan bu eser, yazar tarafından talebelerine verilmek üzere icazetname olarak hazırlanmış olup merhumun kendisi ve hocaları hakkında değerli bilgileri içine almaktadır. Biz, bu icazetnameden Hüseyin Atay adına düzenlenen nushayı kullandık.
[8] Kahire, 1361
[9] Kahire, 1938
[10] Kahire, 1970
Çevirenler:
Doç. Dr. Abdulkadir Şener
Dr. M. Cemal Sofuoğlu
1982
Bu eserin yazarı merhum Muhammed Zahid el-Kevserî, Türk-İslam kültür çevresinin yetiştirdiği değerli ilim adamlarından, şair, edib, yazar ve güçlü bir eleştirici idi. Arap dili ve edebiyatı, fıkıh, hadîs, İslam tarihi ve Kur'an-ı Kerîm ilimlerinde derin ve köklü bilgi sahibi olduğu kadar dindar, mütevazi, medenî cesarete sahip ve aynı zamanda çok nazik bir insandı.. Ancak ilmî konularda muarızlarını tenkid ederken oldukça sert bir dil kullanırdı.
Yazarımız, 1296/1879 yılında Düzce'nin Hacı Hasan Efendi köyünde [1] doğmuş, ilk öğrenimini Düzce'de yaptıktan sonra 1311/1893 senesinde İstanbul'a gelip Kazasker Hasan Efendi (Ö. 1044/1634) Daru'l-Hadis'ine yerleşmiştir.
Fatih Camiinde Eğinli İbrahim Hakkı'nın (Ö. 1318/1900) derslerine devam etmiş, adı geçenin ölümünden sonra Alasonyalı Ali Zeyne'l-Abidîn Efendi'nin (Ö. 1336/1917) derslerini takip ederek yüksek öğrenimini bitirmiş ve 1322/1904 yılında icazet almıştır. 1325/1907 yılında da, Ders Vekili [2] Ahmed Asım (Ö. 1329/1911) başkanlığında, daha sonra Şeyhulislam olan Ahiskalı Mehmed Es'ad (Ö. 1334/1918), Dağıstanlı Mustafa b. Azm (Ö. 1336/1917) ve Tosyalı İsmail Zühdî (Ö. 1337/1918)'den oluşan bir heyet huzurunda dersiamlık imtihanını vermiştir.
1325/1907 tarihinden birinci dünya savaşının başlarına kadar Fatih Camiinde müderrislik yapan M. Zahid el-Kevserî, Darulfünunda fıkıh ve fıkıh tarihi derslerini okutmak için açılan imtihanı birincilikle kazanmış ise de, bu göreve mevcut öğretim üyelerinden birisi vekaleten getirildiğinden, tayini gerçekleşmemiştir.
el-Kevserî, Ürgüplü Mehmed Hayri Efendi'nin şeyhulislamlığı sırasında ıslah edilen medreselerde belagat, aruz ve ilmi vaz' derslerini okutmakta iken, Kastamonu'da açılan yeni bir medreseyi faaliyete geçirmekle görevlendirilmiş ve burada üç yıl kadar kaldıktan sonra, 1327/1909 senesinde istifa ederek, İstanbul'a dönmüştür.
el-Kevserî, İstanbul'a gelir gelmez Darüşşafaka'ya, bir ay sonra da Medresetü'l-Mütehassisîn'e müderris olarak tayin edilmiştir. Ders vekaleti meclisine üye olarak seçilip bir süre sonra da 75 Osmanlı lirası (altın) aylıkla Ders Vekilliğine tayin edilinceye kadar bu görevlere devam eden el-Kevserî, İttihat ve Terakkîcilerle anlaşamadığı için Ders Vekilliğinden azledilmiştir. Ancak Ders Vekaleti Meclisi üyeliği ile müderrislik görevini, 13 Rebiu'l-Ahir 1341 (3 Kasım 1922) tarihinde Mısır'a gitmek üzere Türkiye'den ayrılıncaya kadar sürdürmüştür.
M. Zahid el-Kevseri, bir kaç ay Kahire'de kaldıktan sonra Şam'a gelip bir yıl burada oturmuş, sönra tekrar Kahire'ye dönerek, Camiu'l-Ezher'de okuyan Türk öğrencilerinin kaldığı Ebu'z-Zeheb Muhammed bey (Ö. 1189/1775) Tekkesine yerleşmiştir. 1347/1928 yılmda geri Şam'a gitmiş ve bir yıl kaldıktan sonra tekrar Kahireye dönüp Mısır Devlet Arşivinde (Daru'l-Mahfüzati'l-Mısriyye) bulunan bir kısım Türkçe belgeleri Arapçaya çevirme gibi mütevazî bir işte çalışarak geçimini sağlayan el-Kevserî, bundan sonra eşi ve çocuklarını da yanına getirmiştir. [3]
Son yıllarda şeker hastalığı ve tansiyonundan şikayet eden el-Kevserî geride yalnız eşini bırakarak, 71 yaşında iken 1371/1952 yılında vefat etmiş; Camiu'l-Ezher'de kılınan cenaze namazından sonra [4] Şafiî mezarlığında, dostu İbrahim Selim'e ait bölmede medfun bulunan kızlarının yanında toprağa verilmiştir. [5]
Tefsir, hadis ve fıkıh alanlarında çok geniş bilgi sahibi olan M. Zahid el-Kevserî'nin ilmî faaliyet ve eserlerini iki kısımda ele alabiliriz:
1-Türkiye'de iken çeşitli konularda yirmiden fazla eser yazmış ise de, sadece dördü basılabilmiştir. Bunların birisi Farsça, birisi Türkçe, öteki ikisi Arapçadır. Kendisi, Türkiye'de yazdığı eserler arasında tefsire dair iki ciltlik basılmamış eserinin çok önemli olduğunu söylerdi.
2-Mısır ve Şam'da iken yazdığı eserlerin sayısı otuzu geçmektedir. Arapça olarak kaleme aldığı bu eserlerin çoğu basılmıştır. Hadis, fıkıh, fıkıh usülü ve İslam bilginlerinin biyografileriyle ilgili elliden fazla esere uzun önsözler, notlar ve açıklamalar yazmıştır. Mecelletü'l-İslam gibi dinî ve ilmî dergilerde çıkan yüzden fazla makalesi öğrencileri tarafından derlenmiş ve «Makalatu'l-Kevserî» adiyle yayınlanmıştır. [6]
İşte bu Makalatu'l-Kevserî'nin baştarafında, yazarın hayatı ve eserleri hakkında Ahmed Hayri'nin kaleme aldığı 80 sahifeyi bulan bir mukaddime yer almaktadır. Biz bu önsözümüzü daha çok Ahmed Hayri'nin söz konusu mukaddimesi ile, yazarın «et-Tahrîru'l-Veciz» [7] adlı eserinden yararlanarak yazdık.
En çok hadisle uğraşan el-Kevserî, Hanefî imamları Ebû Yûsuf, İmam Muhammed ve İmam Züfer gibi Ebu Hanîfe'nin öğrencilerinin biyografileri, görüş ve ictihadları üzerinde durmuştur. el-Kevserî'nin, el-Hatîbu'l-Bağdadî'ye karşı Ebû Hanîfe'yi savunmak gayesi ile yazdığı 200 sahifeyi aşan «Te'nîbu'l-Hatib» adlı eserini [8] burada özelilkle zikretmek isteriz.
Tercümesini sunduğumuz kitaba gelince bu eser, merhum el-Kevserî tarafından ünlü Hanefî hukukçusu Zeyla'î'nin «Nasbu'r-Raye li-Ahadisi'l-Hidâye» adlı kitabına [9] mukaddime olarak yazılmış olup ilk önce sözkonusu kitabın birinci cildinin baştarafında yayınlanmıştır. Nasbu'r-Raye'nin baskısı yapılırken Muhammed Yûsuf el-Benûrî, bu mukaddimeye bazı notlar ilave etmiştir. Biz bu notlardan lüzumlu olanları da tercüme ettik. Daha sonra da değerli muhakkik Abdu'l-Fettah Ebû Gudde tarafından, bir kısım ilavelerle dip notlar eklenerek ayrı bir eser halinde «Fıkhu Ehli'l-Irak ve Hadisuhum» (Iraklıların Fıkıh ve Hadisleri) adıyla bastırılmıştır [10] Biz, genellikle A. F. Ebû Gudde'nin bu ilave ve dipnotlarını da tercüme ettik.
Burada yazarımız M. Zahid el-Kevserî'ye Allahtan rahmet diler, bu kıymetli eserini doğup büyüdüğü ve yetişdiği toprağın insanlarına sunmakla mutluluk duyduğumuzu belirtmek isteriz.
Ayrıca bu eserin tercüme ve neşri hususunda Sayın Prof. Dr. Mehmed Hatiboğlu aracılığı ile kendisinden müsaade istediğimiz muhterem ilim adamı ve Zahid el-Kevserî'nin değerli ve vefakar talebesi Abdu'l-Fettah Ebu Gudde, tercümemiz için bir takdim yazısı ile eserin Arapça ikinci baskısı sırasında «Ebu Hanîfe'nin Arkadaşlarından ve Hanefî mezhebinden Bazı Büyük Hafız ve Hadisçiler» ve «Ek Bölüm» kısımlarına yapmak istediği bazı ilaveleri bize göndermek lütfunda bulunmuştur.
Kendilerine bu samimî ilgi ve zahmetlerinden dolayı ne kadar teşekkür etsek azdır.
DİPNOTLAR:
[1] Bu köy, adını 1280/1863 yılında Kafkasya'dan muhacir olarak gelen yazarın babası Müderris Hasan el-Kevserî'den (Ö. 1345/1926) almıştır. Şimdiki adı ise «Çalıcuma»dır. O bölge halkının rivayetine göre bu ad oraya, Selçuklular zamanında askerler çalılar arasında Cuma namazı kıldıkları için verilmiştir.
[2] Bu ünvan, ilmiye ve medrese işleriyle uğraşan şeyhulislam yardımcısına verilirdi.
[3] Bir oğlu, üç kızı vardı. Oğlu ile kızının biri İstanbul'da, öteki iki kızı da babaları hayatta iken Kahire'de ölmüştür
[4] Merhumun cenaze namazında bulunmak, mütercimlerden Abdulkadir Şener'e de nasip olmuştur.
[5] Eşini kaybettikten bir süre sonra ayağına sıcak su dökülüp rahatsızlanan karısı, Türkiye'ye dönmüş ve 1957 yılında Düzce'de hayata gözlerini yummuştur
[6] Kahire, 1372
[7] 1360/1941 yılında Kahire'de basılan bu eser, yazar tarafından talebelerine verilmek üzere icazetname olarak hazırlanmış olup merhumun kendisi ve hocaları hakkında değerli bilgileri içine almaktadır. Biz, bu icazetnameden Hüseyin Atay adına düzenlenen nushayı kullandık.
[8] Kahire, 1361
[9] Kahire, 1938
[10] Kahire, 1970
Çevirenler:
Doç. Dr. Abdulkadir Şener
Dr. M. Cemal Sofuoğlu
1982