Vahdet-i Vücut (Vücudun Birliği), Vahdet-i Şuhut (Şahit Olunan Birlik), Fenafillâh
Maddeye, varlık âlemine bakış açısı çok önemlidir. Dünya görüşümüzü, dinimizi, itikadımızı maddeye, varlık âlemine bakış açımız tayin etmektedir. Başka bir söyleyişle din ve itikadımız, dünya görüşümüz maddeye ve varlık âlemine bakış açımızı şekillendirmektedir. İslam’ın dünya görüşü tevhit temeline dayanır. La-ilahe illallah (Allah’tan başka ilah yoktur) İslam dininin temelini teşkil eder. Bu söz, çeşitli derecelerdeki tevhit makamlarını da karşılar. Bu sözle İslam dinine girilir, bu sözle iman tazelenir, bu sözle manevi makamlar kat edilir. Bu söz son nefeste nasip olduğunda Allahın (c.c.) izni ile cennet kapıları o kimseye açılır. Onda pek çok anlam katmanı vardır. İlk anlamı Allah dışındaki tüm ilahları yok saymaktır. Her insanın Allah’ın kanunları karşısında eşit olması başka bir anlam katmanıdır. En üstteki anlam katmanında ise Allah dışındaki bütün varlıkların aslında yok oldukları, Allah karşısında hiçbir varlığın bulunmadığı ifade edilir. Bu katışıksız tevhittir. Bu üst anlam İslam’ın tasavvuf ve tarikat öğretisine hitap etmektedir. Konumuzu teşkil eden vahdet-i vücudu da tanımlamakta ve açıklamaktadır. Vahdet-i vücut öz olarak Allah dışında her şeyi yok bilmektir. Bu aynı zamanda tevhidin de en yüksek basamağıdır.
Tasavvuf ve tarikat, ince ve dar bir yoldur. Herkese hitap etmez. Ayrıca ayakların kaydığı bir alandır. Kavramların bazen yanlış tanımlandığı, şeytanların ve nefsin itikadı bozmak için kol gezdiği bir sahadır. Bu yolda esaslı mürşitlere ihtiyaç duyulduğu gibi yol gösterici kitaplara da büyük gereksinim vardır. Bu açıdan hicri ikinci bin yılın müceddidi İmam-ı Rabbani Hazretleri (k.s.) eserleri ile hususiyle Mektubatı ile bu alanda büyük bir boşluğu doldurmuştur. Onun rehberliği olmadan bir insanın tasavvuf ve tarikat yolunda ayağı kaymadan, şeytanların ve nefsin oyuncağı olmadan ilerlemesi mümkün değildir. Hele bu asırda imkânsız gibidir. Onun için yüzyıllardır İslam âlimleri, arifler Mektubatı Kuran-ı Kerim ve Hadis-i şerif kitaplarından sonra üçüncü kitap olarak görmüşler, itibar etmişlerdir. Üç cilt olarak Türkçe’ye değişik yayınevleri tarafından tercüme edilen Mektubatı bu günlerde üçüncü kez baştan sona okumak ile şereflendim. (Tabii arada sırada bazı sayfalarına göz atmalar, bazı mektupları okumalar bunun haricindedir.) Bu yazı bu okumaların mahsulü olarak yazılmak için adeta beni zorladı. Ama suyu kaynağından içmek tabii daha faydalıdır. Bir de tabii İmam-ı Rabbani Hazretlerinin (k.s.) büyüklüğünü idrak etmek ve böyle bir zatın eserinin kıymeti karşısında Allah’a (c.c.) şükretmek istedim. Allah ondan razı olsun. Âmin. Kim nefsin ve şeytanların kışkırtmalarıyla ayaklarının kaymasından korkuyorsa, tasavvuf ve tarikat yolunun aslını öğrenmek, ayrıca bu yolda Allah rızasına ermek istiyorsa mutlaka İmam-ı Rabbani Hazretlerinin (k.s.) Mektubatını yanından ayırmamalı, sık sık okumalı, onu bir el kitabı gibi daima mütalaa etmelidir.
Konunun karmaşıklığı, soyutluğu nedeniyle soru-cevap şeklinde bir yöntem uygun görülmüştür.
İslam dininde Vahdet-i vücut anlayışı nasıl bir probleme yol açıyor?
Bazı sofiler tasavvuf ve tarikat yoluna girince zikir, rabıta ve murakabelerin feyzi ve nuru ile bir sekr (ilahi sarhoşluk ve muhabbet) hali yaşarlar. İlgili materyalleri incelediğimizde, yani vahdet-i vücut hali ile sofilerin ağzından çıkan sözlere baktığımızda, görünüşte onların şöyle bir tablo çizdiklerini müşahede ederiz: Varlık âlemi ile Allah’ı bir görürler. Vahdet-i vücut halini doğru anlamayanları, algılamayanları, taklitçileri veya daha ziyade sekr hali yaşayanları Allah’ı varlık âlemine sızmış, hulul etmiş (içine girmiş), karışmış, birleşmiş olarak hissederler. Daha doğru ileri halleri yaşayanları ise, varlık âlemini yok sayarak yada rüya, hayal mesabesinde görerek her şeyde Allah’ı görürler. Bunlar, yani genel olarak vahdet-i vücut halini yaşayanlar, genellikle ilahi isimleri varlık âleminde veya kendi üzerlerinde tecelli etmiş cinsinden sözleri dile getirirler. Onların nazarında ilahi aşk ve muhabbetle kâfir ve Müslüman ayrımı da kalkar. Bütün bunlar görünüşte İslam’ın Allah ile varlık âlemi arasındaki ilişki anlayışı ile çatışır.
Aslında vahdet-i vücut bir haldir. Düşünce değildir. Çünkü bunun düşüncesi apaçık olarak İslam’a aykırıdır. Zındıklıktır. Felsefede bu sapkın düşünceye panteizm derler.
İslam’a göre Allah (c.c.) ile varlık âlemi arasındaki ilişki nasıldır?
İslam’a göre, Allah ile varlık âlemi arasında zati bir ilişki yoktur. Yani Allah ne zati (vücut, kıdem, beka, vahdaniyet, kıyam bi-nefsihi, muhalefetün havadis) ne de subuti sıfatları ile (hayat, ilim, irade, semi, basar, kelam, kudret, tekvin) varlık âlemi ile karışmamıştır. Allah (c.c.) ile varlık âlemi arasındaki ilişki ilmidir. Yani Allah ilim sıfatı ile varlık âlemini tasarlayıp yoktan yaratmıştır. Ama varlık âleminde Allah’ın ilim sıfatı tamamıyla tecelli etmemiştir.
Allah (c.c.) varlık âleminde zatıyla tecelli etmemiştir. Allah (c.c.), varlık âlemini sonsuz ilmi ile yoktan yaratmıştır. Varlık âlemi ezeli olmadığı gibi ebedi de değildir. Hadis-i şerife göre hiçbir şey yok iken yalnızca Allah (c.c.) vardı. Allah ezeli ve sonsuz ilmi ile varlık âlemini yoktan var kıldı. Varlık âlemi Allah’ın ‘Ol!’ emri ile maddesiz olarak sonradan meydana geldi. Meydana gelirken de Allah’tan herhangi bir parça, unsur varlık âlemine karışmadı. Allah (c.c.) varlık âlemine ne dâhil oldu ne de ondan hariç kaldı. Çünkü yüce Allah varlıkların sınırlı bulunduğu şeylerden, hususiyle mekân ve zaman kayıtlarından uzaktır.
İslam’a uygun olan tasavvuf düşüncesine göre Allah (c.c.) ile varlık âlemi arasındaki ilişki nasıldır?
Allah (c.c.) yokluk aynaları olan ayan-ı sabitelerde bazı güzel isimlerinin gölgeleri ile tecelli etti ve böylece varlık âlemi meydana geldi. Ayan-ı sabiteler eşyanın vücuda gelmeden önce Allah’ın ilminde olan suretleridir. Bu tecelli sırasında kendisinden herhangi bir şey varlık âlemine geçmemiştir. Bu tecelli olayı tıpkı gölge veya aynadaki suretler gibi gerçekleşmiştir. Nasıl gölgede ve aynada asıl varlığa ait bir parça söz konusu değilse ve bunlar arasındaki ilişki birbirine birleşmeksizin, katışmaksızın meydana gelmişse ayan-ı sabitelerde de durum böyledir. Allah (c.c.) yokluktan yarattığı ayan-ı sabitelerde güzel isimlerinin gölgelerini sadece ilmi boyutu ile buralarda tecelli ettirdi. Ayan-ı sabitelerden de bu varlık âlemi meydana gelmiştir. Bu bakımdan ayan-ı sabiteler varlık âleminin prototipleridir, asıllarıdır.
İslam’a uygun tasavvuf düşüncesine göre, varlık âlemi aslında yoktur. Bir gölgedir. Var olan yalnızca Allah’tır. Varlık âleminin duyu organlarına hitap eden varlığı hayal mesabesindedir. Varlık âlemini tamamen inkâr etmek de doğru değildir. Çünkü varlık âlemi duyu organlarınca algılanmaktadır. Onun için vardırlar. Ama var oluşlarının derecesi farklıdır. Çünkü gerçek olarak var olan sadece Allah Celle Celaluhudur. Varlık âlemi hayal, gölge seviyelerine benzer türde vardırlar. Aslı yokluk olduğu ve Allah’ın güzel isimlerinin gölgelerine ayna tuttukları için varlık âlemini hayal ve gölge seviyesine benzettik.
Eşya ve varlık âlemini ezeli ve ebedi kılmak, Allah (c.c.) gibi ona gerçek bir varlık görünümü vermek de doğru değildir. Onun için varlık âleminin aslının yokluk olduğunu, gölge veya hayal mesabesinde olduğunu ifade ettik. Varlık âlemi Allah’ın güzel isimlerinin gölgelerine ayna oldukları için var olarak gözükmektedirler. Allah kıyamet günü bütün varlık âlemini yok edecektir. Maddenin en küçük yapı taşları olan atomlar elementlerine ayrılacaktır. ‘Ol!’ emri nasıl bir enerji dalgası meydana getirip varlık âlemini oluşturmuşsa kıyamet günü ‘Yok ol!’ emrinin tecelli ettiği İsrafil’in suru da bütün varlık âlemini enerji dalgası haline getirip ortadan kaldıracaktır. Allah (c.c.) daha sonra bizleri hesaba çekmek için yeni bir yaratılışı ve tekrar dirilişi gerçekleştirecektir.
İslam’a uygun olmayan tasavvuf düşüncesi vahdet-i vücut anlayışına nasıl bakar?
İslam’a uygun olmayan tasavvuf düşüncesinde vahdet-i vücut anlayışında varlık âlemi ile Allah bir, aynı görülür. Aslında buna modern çağın felsefesinde panteizm dendiğini yukarıda vurguladık. Bu düşüncede olan birisi, varlık âleminin Allah’tan bir parça olduğunu düşünür. Allah’ın zati veya subuti sıfatları ile varlık âleminde tecelli ettiğini varsayar. Her şeyden öte maddeye ezeli ve ebedi yakıştırması verdiği için düşüncesi din dışıdır. Bu anlayışı nedeniyle Allah’ın yoktan var edicilik sıfatını da inkâr eder. Maddeye ebedilik vasfı verdiği için kıyamet gününü de onaylamamış olur. Bu düşüncede olan birisinin İslamiyet’le yakından ve uzaktan bir ilişkisi yoktur.
Vahdet-i vücut düşüncesi kim tarafından ortaya atıldı, ona İslami bir anlam ve sistem kazandıran kimdir?
Vahdet-i vücut bir hal olarak ortaya çıkmış, bu hali yaşayan kimi sofilerin ağzından çıkan sözlerle gündeme gelmiştir. Onu tasavvuf literatüründe ilk defa kullanan Muhyiddin İbn-i Arabi (13.y.y.) olmuştur. İmam-ı Rabbani (17.y.y.) ise, vahdet-i vücut halini bizzat yaşamış ve bu halin aslında seyr u sulukta uruc sırasında (ruhun Allah’a yükselişinde) yaşanan geçici bir aşama olduğunu bulgulamıştır. Ayrıca ruh seyr u sulukta tekrar varlık âlemine döndüğünde, yani nüzul sırasında, başka bir ifadeyle veli olgunlaştığında bu sekr halini yitirmekte olduğunu ifade etmiştir.
İslam tasavvufunda “vahdet-i vücut” kuramı pek çok yanlış anlamalara konu, itikadi istismarlara da neden olduğu için ikinci bin yılın müceddidi olan İmam-ı Rabbani Hazretleri (k.s.) bunu “vahdet-i şühud” kuramıyla karşılamış ve İslam dinine ve tasavvufun ruhuna uygun olarak yeniden tanımlamıştır: O’na göre Allah’ın (c.c.) zatı ile varlık âlemi arasında hiçbir bağ yoktur. Varlık âlemi O değildir, O’ndan gelmiştir. Allah (c.c.) ne maddedir, ne de madde cinsinden tasvir edilecek bir şekle sahiptir. Allah (c.c.) akla gelen her şeyden başkadır. O’nun zatını düşünmek, O’na varlıklarda olduğu gibi zati nicelik ve nitelik yakıştırmak doğru değildir. Varlık âlemi O’nun güzel isimlerini gölgelerini tanıtmak için yaratılmıştır. Yoktan yaratıldığı için Allah (c.c.) karşısında da bir varlığa sahip değildir.
Vahdet-i vücut görüşünü savunanlar, düşüncelerinin özeti olan “Her şey O’dur.”, “Ene’l-Hakk (Ben Hakk’ım) sözleri ile farkına varmadan bir itikadi yanlışlığa ve istismara kapı açmışlardır. İmam-ı Rabbani Hazretleri (k.s.) bu sözlerin sahibi olan Şeyh Muhyiddin İbni Arabi’nin (k.s.), Hallac-ı Mansur’un (k.s) ve onları bu tür sözlerle takip edenlerin iyi niyetlerini dile getirmekte ve bu büyüklerin veliliklerini de tasdik etmektedir. Ama bu ve benzeri sözlerin tasavvufi bir halle ve manevi bir sarhoşluk ve muhabbet eseri olarak ağızlarından çıktığını da belirtmektedir. Üzerlerinde böyle manevi bir hal ve sarhoşluk bulunmayanların bu sözleri tasavvuf büyüklerini taklit etmek amacıyla görünen anlamlarını kastederek söylemeleri küfre düşmelerine yol açabilir.
Ona göre Allah’ın (c.c.) güzel isimlerinin gölgesi varlık âlemine, daha doğrusu yokluğa yansımıştır. Bu sırada nasıl aynadaki görüntü varlığı ne kapsamış ne de içine almışsa yani ayna ayna, varlık da varlık olarak kalmışsa yüce Allah (c.c.) da güzel isimlerinin gölgesi ile yoklukta tecelli edince O ne varlığa dahil olmuş ne de varlık O’nu kuşatmıştır. Allah (c.c.) ne varlık âleminin içindedir ne de dışındadır. O’na herhangi bir mekân tahsis edilemez. O yüce ve aşkındır. Kendi’si Kuran-ı Kerim’de yüce Arş’ına değer vermek için oraya istiva ettiğini belirtmiştir. Yine bir hadis-i şerifte yere göğe sığmayan yüce Allah’ın (c.c.) mümin kulun kalbine sığdığından söz edilse de bu ancak yüce Arş için olduğu gibi bir zuhurdan (ortaya çıkma) ve itibardan (değer verme) ibarettir. İmam-ı Rabbani Hazretleri (k.s.) “Her şey O’dur.” sözü yerine “Her şey O’ndandır.” sözünün tercih edilmesinin söz konusu yanlış anlamanın önüne geçeceğini belirtmiştir. Yine İmam-ı Rabbani Hazretleri (k.s.), Hallac-ı Mansur’un (k.s), (ve Seyyid Nesimi’nin) “Ene’l-Hakk (Ben Hakk’ım) sözü ile benliğini Hakk’ta fani (yok) eden kulun içerisinde bulunduğu manevi hal ve sarhoşlukla bu yoklukta Allah’ın (c.c.) el-Hakk güzel isminin tecelli ettiğinin vurgulandığını söylemektedir. Yani ilgili sözle ulaştıkları manevi makam icabı benliklerini Allah’ta fani kılınca geriye Hak’tan başka bir şey kalmadığını vurgulamışlardır. Bu söz bir düşüncenin mahsulü olarak değil de ilahi bir sarhoşluğun ve muhabbetin hali olarak ağızlarından çıktığı için de ayrıca onlar bundan mesul değillerdir. Kaldı ki ilgili sofiler bu sözleri ile ‘Ben Allah’ım’ diye iddiada bulunmamaktadırlar. Sadece Allah’ın El-Hakk güzel isminin üzerlerinde tecelli ettiğini söylemektedirler. Bu tecelli her birimizde de söz konusudur. Var (hak) olduğumuzu iddia ediyorsak demek ki bizler de bu tecelliden uzak değiliz. Bu yüzden bu sofilerin ilgili sözlerinden ötürü öldürülmelerini gerçekten anlamak zordur.
Vahdet-i vücut ile vahdet-i şuhut aynı kavramı farklı yöntemlerle anlatıyor. Bunu birer örnekle somutlaştırır mısınız?
Evet, gerek vahdet-i vücut gerekse vahdet-i şuhut tasavvufta aynı halleri karşılıyor. Her ikisi de Allah dışında hiçbir varlığın gerçekte var olmadığı halini ifade etmektedir. Ama vahdet-i vücut bu konuyu kötüye kullananlara kapı açmaktadır. Vahdet-i şuhutta ise böyle bir tehlike yoktur. Her iki kavramın sahiplerinin verdiği örnekler de bunu gösterir ve kanıtlar. Vahdet-i vücut görüşünü savunanlar denizle üzerindeki dalga örneğini çok kullanırlar. Deniz, Allahın varlık âleminde tecelli eden güzel isimleridir. Yani onlara göre -hâşâ- Allah’tır. Dalga ise varlık âlemidir. Varlık âlemi ile deniz aslında aynıdır. Dalga bazen görünür, bazen kaybolur. Ama altındaki suyla karışmak dışında bir şey olmaz. Varlık âlemi ile Allah denizle dalga misali birbirine karışmıştır. Aynı şeylerdir. İmam-ı Rabbani Hazretleri (k.s.) ise vahdet-i şuhut kavramının anlaşılması için şu misali verir: Güneşli bir günde yıldızları göremeyen bir kimse yıldızların varlığını inkâr edemez. Yıldızlar vardır fakat görünememektedirler. Çünkü güneşin güçlü ışıkları onların görünmelerine mani olmaktadır. Ama akşam olunca, güneş kaybolunca yıldızlar açığa çıkmaktadır. Bunun gibi varlık âlemi yokluktan yaratılmıştır. Var gibi görünmektedirler. Ama aslında yokturlar. Varlık âleminin var gibi görünmesini sağlayan şey Allah’ın güzel isimlerinin gölgeleridir. Allah’ın güzel isimlerinin gölgeleri yoklukta tecelli edince varlık âlemi meydana geldi. Vahdet-i şuhut halini yaşayan sofi, varlık âlemini tıpkı güneş gibi görecektir. Onun varlığını kabul edecek, vahdet-i vücutçular gibi inkâr etmeyecektir. Ama sadece bakışını bu varlık âlemine kaydırmayacak, yıldızların da, yani Allah’ın güzel isimlerinin gölgelerini de ondan ayrı olarak hesaba katacaktır. Güneşin batışı varlık âleminin faniliğini simgelemektedir. Ama güneş batsa da batmasa da her zaman yıldızların var olması varlık âleminde tecelli eden Allah’ın güzel isimlerinin ezeli ve ebedi oluşunu karşılamaktadır.
Vahdet-i vücutta her şey odur denirken vahdet-i şuhutta her şey ondandır denilmektedir. Vahdet-i vücutçular her şey odur anlayışı ile fakına varmadan maddeye ezeli ve ebedi yakıştırmasını veren materyalistlerin ekmeğine yağ sürerlerken vahdet-i şuhut görüşünde varlık âlemi ile Allah şeriatın çizgisinde birer anlam ve kıymet kazanmakta; varlık âleminin faniliği, Allah’ın ebedi ve ezeli oluşu farklı fenomenlerle ifade edilmektedir.
Vahdet-i vücut hali sofiler tasavvuf ve tarikat yoluna girince hemen mi meydana gelir?
Vahdet-i vücut üst düzeyde bir haldir. Bu hal veliliğe yakın bir zamanda gerçekleşir. Yani fenafillâh (nefsini Allah’ta yok etme) olmadan biraz önce meydana gelir. Bunun için sofinin zülumattan ve nurlardan oluşan perdeleri aşması gerekir. Fenafillâh süresince hatta bekabillâh aşamasında da devam eder. Ta ki kişi manevi seyrinde en üst basamağa erip tekrar irşat için aşağı inip eşyanın sırları ile bilinçleninceye kadar sürer.
Ama yetenekli bir sofi tasavvuf ve tarikat yoluna girer girmez vahdet-i vücudun basit bir şeklini sekr hali olarak yaşar. Buna tevhid-i ef’al (fiillerin birliği) denir. Bu kutlu bir haldir. Sofi bu hal ile bütün insanları bir kukla olarak görür. Perde arkasında onları hareket ettirenin yüce Allah olduğunu düşünür. Onun için başına gelen bela ve musibetleri de Allah’tan bilir.
Hayır ve şerrin Allah’tan geldiğine inanmak kadere imanın en önemli rüknüdür. Dolayısıyla tevhid-i ef’al halini yaşamak imanın şartlarından birisidir. Sofi nasıl bu halle bir üstünlük kazanıyor?
Elbette kadere, hayır ve şerrin Allah’tan geldiğine inanmak imanın şartlarındandır. Ama insanlar başlarına bir bela ve musibet veya hayırlı bir iş geldiğinde genellikle sebeplere bakarlar ve takılırlar. Allah’ı (c.c.) pek düşünmezler. Oysa sofi gözlerini sadece Allah’a diker. İçerisinde bulunduğu ilahi sarhoşluğun ve muhabbetin etkisiyle sebepleri adeta yok sayar.
Hâlbuki şeriat orta yolu emreder. Her şeyi yaratan Allah’tır. Öyle ki insanı ve yaptıklarını yaratan Allah’tır (bk. Saffat suresi, 96). Ama insan niyetiyle o filleri sahiplenmektedir. Dolayısıyla bunlardan sorumlu tutulmaktadır. Yani Allah (c.c.) mutlak yaratıcıdır, fiilleri yaratandır, insan ise yaptığını sandığı şeylerden niyeti nedeniyle sorumludur. Allah yarattığı fiillerin iyilerinden razıdır, kötülerinden ise razı değildir.
Gerek Vahdet-i vücut gerekse buna ulaşmaya zemin hazırlayan ve ara basamak olarak nitelenen tevhid-i ef’al, tevhid-i sıfat, tevhid-i zat (vahdet-i vücut) sofiye ne kazandırır, daha doğrusu bunların tasavvuf ve tarikat yolunda işlevleri nelerdir?
Tasavvuf ve tarikat yolunun amacı kişinin gönlünden masivayı çıkarmaktır. Bunun yerine Allah sevgisini ve aşkını yerleştirmektir. Masiva Allah (c.c.) dışında insanın sevdiği her şeye denir: Para, eş, çocuklar, mevki makam, şöhret, övülme sevgileri vb. İşte vahdet-i vücut ve ona ulaşmayı hedefleyen ara basamaklar insanın ilahi bir sekr hali ve muhabbet ile bunlardan yüz çevirmesini, daha doğrusu masivayı gönülden tamamen çıkarmasını sağlar. Allah sevgisi ve aşkı masiva ile bir arada bulunamaz. Önce insanın nefsinin masivadan tezkiye (temizlenmesi) edilmesi gerekir.
Masiva Allah’ın yasak, haram saydığı şeyler değil, bilakis mubah, helal kabul ettikleridir. Bunların ortak olan noktaları nefse hitap etmeleridir. Yani masiva olan şeyler, her ne kadar çok olsa da, değişik türde bulunsa da hepsinin ortak noktası nefse hitap etmeleridir. Haddizatında kötü olan şey bunlar değildir. Bunların kalpte yer almasıdır. Allah (c.c.) tasavvuf ve tarikat yolunda önce nefsin bu arzularını sofiden yok etmesini ister, bunlar yok olduktan yani fenafillâhtan sonra kuluna gerçekten başkalarının imreneceği dünyalıkları verir de bu sefer bunlar hiçbir zaman o kişinin kalbine girmeye yol bulamazlar. Çünkü kalp ilahi aşk dışında başka bir şeyi kabul etmemektedir.
Maddeye, varlık âlemine bakış açısı çok önemlidir. Dünya görüşümüzü, dinimizi, itikadımızı maddeye, varlık âlemine bakış açımız tayin etmektedir. Başka bir söyleyişle din ve itikadımız, dünya görüşümüz maddeye ve varlık âlemine bakış açımızı şekillendirmektedir. İslam’ın dünya görüşü tevhit temeline dayanır. La-ilahe illallah (Allah’tan başka ilah yoktur) İslam dininin temelini teşkil eder. Bu söz, çeşitli derecelerdeki tevhit makamlarını da karşılar. Bu sözle İslam dinine girilir, bu sözle iman tazelenir, bu sözle manevi makamlar kat edilir. Bu söz son nefeste nasip olduğunda Allahın (c.c.) izni ile cennet kapıları o kimseye açılır. Onda pek çok anlam katmanı vardır. İlk anlamı Allah dışındaki tüm ilahları yok saymaktır. Her insanın Allah’ın kanunları karşısında eşit olması başka bir anlam katmanıdır. En üstteki anlam katmanında ise Allah dışındaki bütün varlıkların aslında yok oldukları, Allah karşısında hiçbir varlığın bulunmadığı ifade edilir. Bu katışıksız tevhittir. Bu üst anlam İslam’ın tasavvuf ve tarikat öğretisine hitap etmektedir. Konumuzu teşkil eden vahdet-i vücudu da tanımlamakta ve açıklamaktadır. Vahdet-i vücut öz olarak Allah dışında her şeyi yok bilmektir. Bu aynı zamanda tevhidin de en yüksek basamağıdır.
Tasavvuf ve tarikat, ince ve dar bir yoldur. Herkese hitap etmez. Ayrıca ayakların kaydığı bir alandır. Kavramların bazen yanlış tanımlandığı, şeytanların ve nefsin itikadı bozmak için kol gezdiği bir sahadır. Bu yolda esaslı mürşitlere ihtiyaç duyulduğu gibi yol gösterici kitaplara da büyük gereksinim vardır. Bu açıdan hicri ikinci bin yılın müceddidi İmam-ı Rabbani Hazretleri (k.s.) eserleri ile hususiyle Mektubatı ile bu alanda büyük bir boşluğu doldurmuştur. Onun rehberliği olmadan bir insanın tasavvuf ve tarikat yolunda ayağı kaymadan, şeytanların ve nefsin oyuncağı olmadan ilerlemesi mümkün değildir. Hele bu asırda imkânsız gibidir. Onun için yüzyıllardır İslam âlimleri, arifler Mektubatı Kuran-ı Kerim ve Hadis-i şerif kitaplarından sonra üçüncü kitap olarak görmüşler, itibar etmişlerdir. Üç cilt olarak Türkçe’ye değişik yayınevleri tarafından tercüme edilen Mektubatı bu günlerde üçüncü kez baştan sona okumak ile şereflendim. (Tabii arada sırada bazı sayfalarına göz atmalar, bazı mektupları okumalar bunun haricindedir.) Bu yazı bu okumaların mahsulü olarak yazılmak için adeta beni zorladı. Ama suyu kaynağından içmek tabii daha faydalıdır. Bir de tabii İmam-ı Rabbani Hazretlerinin (k.s.) büyüklüğünü idrak etmek ve böyle bir zatın eserinin kıymeti karşısında Allah’a (c.c.) şükretmek istedim. Allah ondan razı olsun. Âmin. Kim nefsin ve şeytanların kışkırtmalarıyla ayaklarının kaymasından korkuyorsa, tasavvuf ve tarikat yolunun aslını öğrenmek, ayrıca bu yolda Allah rızasına ermek istiyorsa mutlaka İmam-ı Rabbani Hazretlerinin (k.s.) Mektubatını yanından ayırmamalı, sık sık okumalı, onu bir el kitabı gibi daima mütalaa etmelidir.
Konunun karmaşıklığı, soyutluğu nedeniyle soru-cevap şeklinde bir yöntem uygun görülmüştür.
İslam dininde Vahdet-i vücut anlayışı nasıl bir probleme yol açıyor?
Bazı sofiler tasavvuf ve tarikat yoluna girince zikir, rabıta ve murakabelerin feyzi ve nuru ile bir sekr (ilahi sarhoşluk ve muhabbet) hali yaşarlar. İlgili materyalleri incelediğimizde, yani vahdet-i vücut hali ile sofilerin ağzından çıkan sözlere baktığımızda, görünüşte onların şöyle bir tablo çizdiklerini müşahede ederiz: Varlık âlemi ile Allah’ı bir görürler. Vahdet-i vücut halini doğru anlamayanları, algılamayanları, taklitçileri veya daha ziyade sekr hali yaşayanları Allah’ı varlık âlemine sızmış, hulul etmiş (içine girmiş), karışmış, birleşmiş olarak hissederler. Daha doğru ileri halleri yaşayanları ise, varlık âlemini yok sayarak yada rüya, hayal mesabesinde görerek her şeyde Allah’ı görürler. Bunlar, yani genel olarak vahdet-i vücut halini yaşayanlar, genellikle ilahi isimleri varlık âleminde veya kendi üzerlerinde tecelli etmiş cinsinden sözleri dile getirirler. Onların nazarında ilahi aşk ve muhabbetle kâfir ve Müslüman ayrımı da kalkar. Bütün bunlar görünüşte İslam’ın Allah ile varlık âlemi arasındaki ilişki anlayışı ile çatışır.
Aslında vahdet-i vücut bir haldir. Düşünce değildir. Çünkü bunun düşüncesi apaçık olarak İslam’a aykırıdır. Zındıklıktır. Felsefede bu sapkın düşünceye panteizm derler.
İslam’a göre Allah (c.c.) ile varlık âlemi arasındaki ilişki nasıldır?
İslam’a göre, Allah ile varlık âlemi arasında zati bir ilişki yoktur. Yani Allah ne zati (vücut, kıdem, beka, vahdaniyet, kıyam bi-nefsihi, muhalefetün havadis) ne de subuti sıfatları ile (hayat, ilim, irade, semi, basar, kelam, kudret, tekvin) varlık âlemi ile karışmamıştır. Allah (c.c.) ile varlık âlemi arasındaki ilişki ilmidir. Yani Allah ilim sıfatı ile varlık âlemini tasarlayıp yoktan yaratmıştır. Ama varlık âleminde Allah’ın ilim sıfatı tamamıyla tecelli etmemiştir.
Allah (c.c.) varlık âleminde zatıyla tecelli etmemiştir. Allah (c.c.), varlık âlemini sonsuz ilmi ile yoktan yaratmıştır. Varlık âlemi ezeli olmadığı gibi ebedi de değildir. Hadis-i şerife göre hiçbir şey yok iken yalnızca Allah (c.c.) vardı. Allah ezeli ve sonsuz ilmi ile varlık âlemini yoktan var kıldı. Varlık âlemi Allah’ın ‘Ol!’ emri ile maddesiz olarak sonradan meydana geldi. Meydana gelirken de Allah’tan herhangi bir parça, unsur varlık âlemine karışmadı. Allah (c.c.) varlık âlemine ne dâhil oldu ne de ondan hariç kaldı. Çünkü yüce Allah varlıkların sınırlı bulunduğu şeylerden, hususiyle mekân ve zaman kayıtlarından uzaktır.
İslam’a uygun olan tasavvuf düşüncesine göre Allah (c.c.) ile varlık âlemi arasındaki ilişki nasıldır?
Allah (c.c.) yokluk aynaları olan ayan-ı sabitelerde bazı güzel isimlerinin gölgeleri ile tecelli etti ve böylece varlık âlemi meydana geldi. Ayan-ı sabiteler eşyanın vücuda gelmeden önce Allah’ın ilminde olan suretleridir. Bu tecelli sırasında kendisinden herhangi bir şey varlık âlemine geçmemiştir. Bu tecelli olayı tıpkı gölge veya aynadaki suretler gibi gerçekleşmiştir. Nasıl gölgede ve aynada asıl varlığa ait bir parça söz konusu değilse ve bunlar arasındaki ilişki birbirine birleşmeksizin, katışmaksızın meydana gelmişse ayan-ı sabitelerde de durum böyledir. Allah (c.c.) yokluktan yarattığı ayan-ı sabitelerde güzel isimlerinin gölgelerini sadece ilmi boyutu ile buralarda tecelli ettirdi. Ayan-ı sabitelerden de bu varlık âlemi meydana gelmiştir. Bu bakımdan ayan-ı sabiteler varlık âleminin prototipleridir, asıllarıdır.
İslam’a uygun tasavvuf düşüncesine göre, varlık âlemi aslında yoktur. Bir gölgedir. Var olan yalnızca Allah’tır. Varlık âleminin duyu organlarına hitap eden varlığı hayal mesabesindedir. Varlık âlemini tamamen inkâr etmek de doğru değildir. Çünkü varlık âlemi duyu organlarınca algılanmaktadır. Onun için vardırlar. Ama var oluşlarının derecesi farklıdır. Çünkü gerçek olarak var olan sadece Allah Celle Celaluhudur. Varlık âlemi hayal, gölge seviyelerine benzer türde vardırlar. Aslı yokluk olduğu ve Allah’ın güzel isimlerinin gölgelerine ayna tuttukları için varlık âlemini hayal ve gölge seviyesine benzettik.
Eşya ve varlık âlemini ezeli ve ebedi kılmak, Allah (c.c.) gibi ona gerçek bir varlık görünümü vermek de doğru değildir. Onun için varlık âleminin aslının yokluk olduğunu, gölge veya hayal mesabesinde olduğunu ifade ettik. Varlık âlemi Allah’ın güzel isimlerinin gölgelerine ayna oldukları için var olarak gözükmektedirler. Allah kıyamet günü bütün varlık âlemini yok edecektir. Maddenin en küçük yapı taşları olan atomlar elementlerine ayrılacaktır. ‘Ol!’ emri nasıl bir enerji dalgası meydana getirip varlık âlemini oluşturmuşsa kıyamet günü ‘Yok ol!’ emrinin tecelli ettiği İsrafil’in suru da bütün varlık âlemini enerji dalgası haline getirip ortadan kaldıracaktır. Allah (c.c.) daha sonra bizleri hesaba çekmek için yeni bir yaratılışı ve tekrar dirilişi gerçekleştirecektir.
İslam’a uygun olmayan tasavvuf düşüncesi vahdet-i vücut anlayışına nasıl bakar?
İslam’a uygun olmayan tasavvuf düşüncesinde vahdet-i vücut anlayışında varlık âlemi ile Allah bir, aynı görülür. Aslında buna modern çağın felsefesinde panteizm dendiğini yukarıda vurguladık. Bu düşüncede olan birisi, varlık âleminin Allah’tan bir parça olduğunu düşünür. Allah’ın zati veya subuti sıfatları ile varlık âleminde tecelli ettiğini varsayar. Her şeyden öte maddeye ezeli ve ebedi yakıştırması verdiği için düşüncesi din dışıdır. Bu anlayışı nedeniyle Allah’ın yoktan var edicilik sıfatını da inkâr eder. Maddeye ebedilik vasfı verdiği için kıyamet gününü de onaylamamış olur. Bu düşüncede olan birisinin İslamiyet’le yakından ve uzaktan bir ilişkisi yoktur.
Vahdet-i vücut düşüncesi kim tarafından ortaya atıldı, ona İslami bir anlam ve sistem kazandıran kimdir?
Vahdet-i vücut bir hal olarak ortaya çıkmış, bu hali yaşayan kimi sofilerin ağzından çıkan sözlerle gündeme gelmiştir. Onu tasavvuf literatüründe ilk defa kullanan Muhyiddin İbn-i Arabi (13.y.y.) olmuştur. İmam-ı Rabbani (17.y.y.) ise, vahdet-i vücut halini bizzat yaşamış ve bu halin aslında seyr u sulukta uruc sırasında (ruhun Allah’a yükselişinde) yaşanan geçici bir aşama olduğunu bulgulamıştır. Ayrıca ruh seyr u sulukta tekrar varlık âlemine döndüğünde, yani nüzul sırasında, başka bir ifadeyle veli olgunlaştığında bu sekr halini yitirmekte olduğunu ifade etmiştir.
İslam tasavvufunda “vahdet-i vücut” kuramı pek çok yanlış anlamalara konu, itikadi istismarlara da neden olduğu için ikinci bin yılın müceddidi olan İmam-ı Rabbani Hazretleri (k.s.) bunu “vahdet-i şühud” kuramıyla karşılamış ve İslam dinine ve tasavvufun ruhuna uygun olarak yeniden tanımlamıştır: O’na göre Allah’ın (c.c.) zatı ile varlık âlemi arasında hiçbir bağ yoktur. Varlık âlemi O değildir, O’ndan gelmiştir. Allah (c.c.) ne maddedir, ne de madde cinsinden tasvir edilecek bir şekle sahiptir. Allah (c.c.) akla gelen her şeyden başkadır. O’nun zatını düşünmek, O’na varlıklarda olduğu gibi zati nicelik ve nitelik yakıştırmak doğru değildir. Varlık âlemi O’nun güzel isimlerini gölgelerini tanıtmak için yaratılmıştır. Yoktan yaratıldığı için Allah (c.c.) karşısında da bir varlığa sahip değildir.
Vahdet-i vücut görüşünü savunanlar, düşüncelerinin özeti olan “Her şey O’dur.”, “Ene’l-Hakk (Ben Hakk’ım) sözleri ile farkına varmadan bir itikadi yanlışlığa ve istismara kapı açmışlardır. İmam-ı Rabbani Hazretleri (k.s.) bu sözlerin sahibi olan Şeyh Muhyiddin İbni Arabi’nin (k.s.), Hallac-ı Mansur’un (k.s) ve onları bu tür sözlerle takip edenlerin iyi niyetlerini dile getirmekte ve bu büyüklerin veliliklerini de tasdik etmektedir. Ama bu ve benzeri sözlerin tasavvufi bir halle ve manevi bir sarhoşluk ve muhabbet eseri olarak ağızlarından çıktığını da belirtmektedir. Üzerlerinde böyle manevi bir hal ve sarhoşluk bulunmayanların bu sözleri tasavvuf büyüklerini taklit etmek amacıyla görünen anlamlarını kastederek söylemeleri küfre düşmelerine yol açabilir.
Ona göre Allah’ın (c.c.) güzel isimlerinin gölgesi varlık âlemine, daha doğrusu yokluğa yansımıştır. Bu sırada nasıl aynadaki görüntü varlığı ne kapsamış ne de içine almışsa yani ayna ayna, varlık da varlık olarak kalmışsa yüce Allah (c.c.) da güzel isimlerinin gölgesi ile yoklukta tecelli edince O ne varlığa dahil olmuş ne de varlık O’nu kuşatmıştır. Allah (c.c.) ne varlık âleminin içindedir ne de dışındadır. O’na herhangi bir mekân tahsis edilemez. O yüce ve aşkındır. Kendi’si Kuran-ı Kerim’de yüce Arş’ına değer vermek için oraya istiva ettiğini belirtmiştir. Yine bir hadis-i şerifte yere göğe sığmayan yüce Allah’ın (c.c.) mümin kulun kalbine sığdığından söz edilse de bu ancak yüce Arş için olduğu gibi bir zuhurdan (ortaya çıkma) ve itibardan (değer verme) ibarettir. İmam-ı Rabbani Hazretleri (k.s.) “Her şey O’dur.” sözü yerine “Her şey O’ndandır.” sözünün tercih edilmesinin söz konusu yanlış anlamanın önüne geçeceğini belirtmiştir. Yine İmam-ı Rabbani Hazretleri (k.s.), Hallac-ı Mansur’un (k.s), (ve Seyyid Nesimi’nin) “Ene’l-Hakk (Ben Hakk’ım) sözü ile benliğini Hakk’ta fani (yok) eden kulun içerisinde bulunduğu manevi hal ve sarhoşlukla bu yoklukta Allah’ın (c.c.) el-Hakk güzel isminin tecelli ettiğinin vurgulandığını söylemektedir. Yani ilgili sözle ulaştıkları manevi makam icabı benliklerini Allah’ta fani kılınca geriye Hak’tan başka bir şey kalmadığını vurgulamışlardır. Bu söz bir düşüncenin mahsulü olarak değil de ilahi bir sarhoşluğun ve muhabbetin hali olarak ağızlarından çıktığı için de ayrıca onlar bundan mesul değillerdir. Kaldı ki ilgili sofiler bu sözleri ile ‘Ben Allah’ım’ diye iddiada bulunmamaktadırlar. Sadece Allah’ın El-Hakk güzel isminin üzerlerinde tecelli ettiğini söylemektedirler. Bu tecelli her birimizde de söz konusudur. Var (hak) olduğumuzu iddia ediyorsak demek ki bizler de bu tecelliden uzak değiliz. Bu yüzden bu sofilerin ilgili sözlerinden ötürü öldürülmelerini gerçekten anlamak zordur.
Vahdet-i vücut ile vahdet-i şuhut aynı kavramı farklı yöntemlerle anlatıyor. Bunu birer örnekle somutlaştırır mısınız?
Evet, gerek vahdet-i vücut gerekse vahdet-i şuhut tasavvufta aynı halleri karşılıyor. Her ikisi de Allah dışında hiçbir varlığın gerçekte var olmadığı halini ifade etmektedir. Ama vahdet-i vücut bu konuyu kötüye kullananlara kapı açmaktadır. Vahdet-i şuhutta ise böyle bir tehlike yoktur. Her iki kavramın sahiplerinin verdiği örnekler de bunu gösterir ve kanıtlar. Vahdet-i vücut görüşünü savunanlar denizle üzerindeki dalga örneğini çok kullanırlar. Deniz, Allahın varlık âleminde tecelli eden güzel isimleridir. Yani onlara göre -hâşâ- Allah’tır. Dalga ise varlık âlemidir. Varlık âlemi ile deniz aslında aynıdır. Dalga bazen görünür, bazen kaybolur. Ama altındaki suyla karışmak dışında bir şey olmaz. Varlık âlemi ile Allah denizle dalga misali birbirine karışmıştır. Aynı şeylerdir. İmam-ı Rabbani Hazretleri (k.s.) ise vahdet-i şuhut kavramının anlaşılması için şu misali verir: Güneşli bir günde yıldızları göremeyen bir kimse yıldızların varlığını inkâr edemez. Yıldızlar vardır fakat görünememektedirler. Çünkü güneşin güçlü ışıkları onların görünmelerine mani olmaktadır. Ama akşam olunca, güneş kaybolunca yıldızlar açığa çıkmaktadır. Bunun gibi varlık âlemi yokluktan yaratılmıştır. Var gibi görünmektedirler. Ama aslında yokturlar. Varlık âleminin var gibi görünmesini sağlayan şey Allah’ın güzel isimlerinin gölgeleridir. Allah’ın güzel isimlerinin gölgeleri yoklukta tecelli edince varlık âlemi meydana geldi. Vahdet-i şuhut halini yaşayan sofi, varlık âlemini tıpkı güneş gibi görecektir. Onun varlığını kabul edecek, vahdet-i vücutçular gibi inkâr etmeyecektir. Ama sadece bakışını bu varlık âlemine kaydırmayacak, yıldızların da, yani Allah’ın güzel isimlerinin gölgelerini de ondan ayrı olarak hesaba katacaktır. Güneşin batışı varlık âleminin faniliğini simgelemektedir. Ama güneş batsa da batmasa da her zaman yıldızların var olması varlık âleminde tecelli eden Allah’ın güzel isimlerinin ezeli ve ebedi oluşunu karşılamaktadır.
Vahdet-i vücutta her şey odur denirken vahdet-i şuhutta her şey ondandır denilmektedir. Vahdet-i vücutçular her şey odur anlayışı ile fakına varmadan maddeye ezeli ve ebedi yakıştırmasını veren materyalistlerin ekmeğine yağ sürerlerken vahdet-i şuhut görüşünde varlık âlemi ile Allah şeriatın çizgisinde birer anlam ve kıymet kazanmakta; varlık âleminin faniliği, Allah’ın ebedi ve ezeli oluşu farklı fenomenlerle ifade edilmektedir.
Vahdet-i vücut hali sofiler tasavvuf ve tarikat yoluna girince hemen mi meydana gelir?
Vahdet-i vücut üst düzeyde bir haldir. Bu hal veliliğe yakın bir zamanda gerçekleşir. Yani fenafillâh (nefsini Allah’ta yok etme) olmadan biraz önce meydana gelir. Bunun için sofinin zülumattan ve nurlardan oluşan perdeleri aşması gerekir. Fenafillâh süresince hatta bekabillâh aşamasında da devam eder. Ta ki kişi manevi seyrinde en üst basamağa erip tekrar irşat için aşağı inip eşyanın sırları ile bilinçleninceye kadar sürer.
Ama yetenekli bir sofi tasavvuf ve tarikat yoluna girer girmez vahdet-i vücudun basit bir şeklini sekr hali olarak yaşar. Buna tevhid-i ef’al (fiillerin birliği) denir. Bu kutlu bir haldir. Sofi bu hal ile bütün insanları bir kukla olarak görür. Perde arkasında onları hareket ettirenin yüce Allah olduğunu düşünür. Onun için başına gelen bela ve musibetleri de Allah’tan bilir.
Hayır ve şerrin Allah’tan geldiğine inanmak kadere imanın en önemli rüknüdür. Dolayısıyla tevhid-i ef’al halini yaşamak imanın şartlarından birisidir. Sofi nasıl bu halle bir üstünlük kazanıyor?
Elbette kadere, hayır ve şerrin Allah’tan geldiğine inanmak imanın şartlarındandır. Ama insanlar başlarına bir bela ve musibet veya hayırlı bir iş geldiğinde genellikle sebeplere bakarlar ve takılırlar. Allah’ı (c.c.) pek düşünmezler. Oysa sofi gözlerini sadece Allah’a diker. İçerisinde bulunduğu ilahi sarhoşluğun ve muhabbetin etkisiyle sebepleri adeta yok sayar.
Hâlbuki şeriat orta yolu emreder. Her şeyi yaratan Allah’tır. Öyle ki insanı ve yaptıklarını yaratan Allah’tır (bk. Saffat suresi, 96). Ama insan niyetiyle o filleri sahiplenmektedir. Dolayısıyla bunlardan sorumlu tutulmaktadır. Yani Allah (c.c.) mutlak yaratıcıdır, fiilleri yaratandır, insan ise yaptığını sandığı şeylerden niyeti nedeniyle sorumludur. Allah yarattığı fiillerin iyilerinden razıdır, kötülerinden ise razı değildir.
Gerek Vahdet-i vücut gerekse buna ulaşmaya zemin hazırlayan ve ara basamak olarak nitelenen tevhid-i ef’al, tevhid-i sıfat, tevhid-i zat (vahdet-i vücut) sofiye ne kazandırır, daha doğrusu bunların tasavvuf ve tarikat yolunda işlevleri nelerdir?
Tasavvuf ve tarikat yolunun amacı kişinin gönlünden masivayı çıkarmaktır. Bunun yerine Allah sevgisini ve aşkını yerleştirmektir. Masiva Allah (c.c.) dışında insanın sevdiği her şeye denir: Para, eş, çocuklar, mevki makam, şöhret, övülme sevgileri vb. İşte vahdet-i vücut ve ona ulaşmayı hedefleyen ara basamaklar insanın ilahi bir sekr hali ve muhabbet ile bunlardan yüz çevirmesini, daha doğrusu masivayı gönülden tamamen çıkarmasını sağlar. Allah sevgisi ve aşkı masiva ile bir arada bulunamaz. Önce insanın nefsinin masivadan tezkiye (temizlenmesi) edilmesi gerekir.
Masiva Allah’ın yasak, haram saydığı şeyler değil, bilakis mubah, helal kabul ettikleridir. Bunların ortak olan noktaları nefse hitap etmeleridir. Yani masiva olan şeyler, her ne kadar çok olsa da, değişik türde bulunsa da hepsinin ortak noktası nefse hitap etmeleridir. Haddizatında kötü olan şey bunlar değildir. Bunların kalpte yer almasıdır. Allah (c.c.) tasavvuf ve tarikat yolunda önce nefsin bu arzularını sofiden yok etmesini ister, bunlar yok olduktan yani fenafillâhtan sonra kuluna gerçekten başkalarının imreneceği dünyalıkları verir de bu sefer bunlar hiçbir zaman o kişinin kalbine girmeye yol bulamazlar. Çünkü kalp ilahi aşk dışında başka bir şeyi kabul etmemektedir.