Ölülere Kur’ân Okuma İle İlgili Âlimlerin Gö*rüşü
Başta mezhep imâmları olmak üzere, fakihler de konu hakkında değişik görüşler ileri sürmüşlerdir. Bu görüşle*rin bilinmesi, konunun daha iyi anlaşılmasına ve aydınlanmasına katkı sağlayacağını umuyoruz.
Hanefîler, kabirde olsun başka mekânlarda olsun ölü*lere Kur’ân okumanın câiz olduğunu ve okunan Kur’ân’ın sevâbının bağışlanması durumunda bunun ölüye ulaşacağını söylemişlerdir. [12] Hanefî fıkıh kitapları*nın hemen hemen tamamında konuya ilişkin şu metin yer almaktadır. “Kişi, namaz, oruç, zekât, hac ve Kur’ân oku*mak gibi bir ameli yapar da sevâbını başkasına bağışlarsa – bunu hangi niyetle yaparsa yapsın – bu yapılan bağış yerine ulaşır ve kendisine bağış yapılan kimse bundan yararlanır. Ölü veya diri olması da fark etmez. [13] Delil ola*rak ise Hz. Peygamber’in (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) üm*meti adına kurban kesmesini, ölülere Yâsîn okunabilece*ğini gösteren, ölü adına hac ve sadakanın faydalı olaca*ğını bildiren ve kabirlerde Yâsîn ile İhlâs’ın okunabilece*ğini gösteren hadisleri almışlardır. [14] Muhaddis ve fakîh Aynî’den (v.855/1451) İbn Âbidîn’e (v.1252/1836) kadar hemen hemen bütün Hanefî fakihleri buna dahildir.
Hanefîler arasında bu konuda menfî düşünen bir fa*kîh yoktur. Mütekaddimûn da müteahhirûn da aynı şeyi söylemişlerdir. Hanefî âlimleri, ehl-i sünnetin de; kişinin namaz, oruç, sadaka, hac, Kur’ân okuma gibi sâlih amel*leri yaptıktan sonra bunların sevâbının ölülere bağışlaması du*rumunda bunun ölüye ulaşacağı ve onun istifâde ede*ceği şeklindeki Hanefî görüşünde olduğunu ileri sür*müşler*dir. [15]
Hanbelîler de Hanefîler gibi düşünerek, ölülere Kur’ân okunmasını câiz görmüşlerdir. Ahmed b. Hanbel, kabirlerde Kur’ân okunmasının bid’at olduğunu söylemiş, daha sonra ise bu fetvâsından dönmüştür. [16] Ahmed b. Hanbel, Muhammed b. Kudâme el-Cevherî ile birlikte bir cenazeye katılmış ve tam mezarlıktan ayrılacakları esnada kör bir adam kabrin başında Kur’ân okumaya başlayınca İbn Hanbel: “Ey falan! Kabirde Kur’ân okumak bid’attır.” diyerek kırâata engel olmuştur. Bunun üzerine Muham*med b. Kudâme İbn Hanbel’den, Mübeşşir b. İsmâîl el-Halebî hakkındaki düşüncesini ve ondan hadis alıp almadı*ğını sormuş, O da söz konusu şahsın sikâ olduğunu ve kendisinden rivâyette bulunduğunu ifâde etmiştir. Bu*nun üzerine Muhammed, Leclâc (Radıyallahu Anh) hadisin Mübeşşir b. İsmail’in kendisine rivâyet ettiğini söylemiştir. Bunu duyan İbn Hanbel, kabirde Kur’ân okumanın bid’at olduğunu söylediği adamın çağrılmasını ve kırâatına de*vam etmesini istemiştir. [17] Yine Ahmed b. Hanbel’in şöyle dediği nakledilmektedir:
اذا دخلتم المقابر اقرؤا آية الكرسى ثلاث مرار (قل هو الله احد) ثم قل اللهم ان فضله لاهل المقابر
“Kabristana girdiğinizde Âyetülkürsî ve üç defa İhlâs sû*resini okuyarak şöyle duâ edin: Allah’ım! Onun ecrini şu kabir halkına ulaştır.” [18] başka bir rivâyette ise, “…Fâtiha sûresini, Muâvizeteyn ve İhlâs sûrelerini okuyu*nuz. Sonra da bunu kabir halkına bağışlayınız. Çünkü o ölülere ulaşır.” [19] buyurmuştur. Hanbelî mezhebinin önde gelen fakihlerinden İbn Kudâme (v.630/1223), İbn Kudâme el-Makdisî (v.682/1283) ve İbn Teymiyye (v.728/1327), İbn Hanbel’in bu görüşünün daha meşhur olduğunu söyleye*rek tercihte bulunmuşlardır. [20]
Bu konuda Hanbelîler de Hanefîler gibi çerçeveyi ge*niş tutarak, “ne tür ibâdet olursa olsun kişi yaptığı ibâde*tin sevâbını ölülere bağışlarsa Allah’ın izniyle ölü bundan yararlanır.” [21] demişlerdir. İbn Teymiyye ise, mâlî ibadetlerin sevabının ölülere ulaşması noktasında ehl-i sünnet ve’l-cemaat arasında hiçbir aykırı görüşün olmadı*ğını, namaz, oruç ve Kur’ân okuyarak sevaplarının bağışlan*ması durumunda bunların ölülere ulaşıp ulaş*ma*dı*ğında ise tartışmaların olduğunu ve doğrusunun bu tür ibadetlerin sevaplarının da ölülere ulaşması, oldu*ğunu söylemiş ve birinci bölümde incelediğimiz hadisleri de delil olarak göstermiştir. [22]وان ليس للانسان الا ما سعى âyeti hakkında ise, sadaka, köle âzâd etme, duâ ve istiğfarın ölülere fayda sağlamasının mütevâtir sünnetle ve ümmetin icmâ’ıyla sabit olduğunu, dolayısıyla âyetin anlamının “faydası yoktur” şeklinde değil “kişi ancak kendi yaptıkla*rına sahip olur” şeklinde anlaşılması gerektiğini söyleyerek şöyle bitirmektedir konuyu “sadaka ve duânın ölülere ulaş*tığı gibi akraba olsun olmasın kişinin yaptığı her türlü amelin sevâbı da ölüye ulaşır ve ölü bundan faydalanır. Üzerine kılınan cenaze namazından bile.” [23]
Mâlikîler ise, duânın dışındaki bedeni ibadetlerin ölüye ulaşmayacağını söylemişlerdir. Onlara göre muh*tadarın yanında Kur’ân okunabilir ama gerek defin sırasında gerekse değinden sonra ölülere Kur’ân okun*maz. Zira okunacağına dair seleften herhangi bir fetvâ nakledilmemiştir.[24] Fakat Abdulhak el-İşbîlî (v.581/1185)[25] ve Kurtubî (v.681/1282)[26] gibi müteahhir Mâlikî âlimleri özel*likle de Endülüs fukahâsı, ölülere Kur’ân okunabilece*ğini ve ölülerin bundan yararlanacağını söylemişlerdir. İmâm Kurtubî, ölülerin durumu ve ahrete müteallik işlerle ilgili yazdığı kitabında bu konuya geniş yer vermiş ve so*nuç olarak; “Ölülere okunan Kur’ân’ın hem sevabı hem de ölülerin o kırâati dinlemelerinin ecri onlara ulaşır. Kur’ân okunduktan sonra bağışlanan sevap da ulaşır. Çünkü Kur’ân bir duâ, istiğfar, yakarma ve istirhâmdır.” [27] di*yerek kanaatini ifâde etmiştir.
Şâfiîler ise, zekât ve oruç fidyesi gibi ölü namına yapı*lan ibadetlerin ölüye fayda vereceği, ama Kur’ân oku*mak ve namaz kılmak gibi bedenî ibadetlerin sevabının ölüye ulaşmayacağı kanaatindedirler. [28] Fakat İbn Abdüsselâm (v.660/1261) dışında hicrî altıncı asırdan itiba*ren, Şâfiî fukahâsı da Hanefîlerin görüşünü benimsemiş ve ölülere Kur’ân okunabileceğini söylemişlerdir.
İmâm Gazâlî (v.505/1111), bu bölümde verdiğimiz ha*dislerden başka birtakım rüyalara ve İslâm bilginlerinin sözlerine de yer vererek kabirdeki ölülere Kur’ân oku*makta hiçbir sakıncanın olmadığını ve kırâatın sevabının ölülere ulaşacağını ifâde etmiştir. [29]
Gazâlî’den İbnü’s-Salâh (643/1245), [30] Nevevî (676/1277)[31], Muhibbu’t-Taberî (694/1295), İbnü’r-Rifat (710/1310), İbn Hacer (852/1448), Suyûtî (911/1505) ve Şirbînî’nin de (977/1570) içinde bulunduğu müteahhir Şâfiî ulemasının tamamına yakını, ölülere Kur’ân okunabilece*ğini kabul etmişlerdir. Hatta İmâm Nevevî, “Ashabımız şöyle dedi: Mezarlığı ziyaret eden kimsenin öncelikle kabir*lere selâm vermesi, sonra da hem ziyaret ettiği kimse*lere hem de bütün Müslümanlara duâ etmesi ve Kur’ân’dan kolayına gelen yerleri okuduktan sonra ölülere duâ etmesi müstehaptır.” dedikten sonra, bu görüşün biz*zat İmâm Şâfiî’nin ve Şâfiî ulemâsının görüşü olduğunu kesin bir dille belirtmiştir. [32]
El-Ezkâr’ında ise, İmâm Şâfiî ve arkadaşlarının, “Ziya*retçilerin, kabirde Kur’ân’dan bir bölüm okumaları müstehaptır. Şâyet Kur’ân’ın tamamını okurlarsa/hatim yaparlarsa daha güzel olur” [33] dediklerini naklederek biline*nin aksine, Şafiî’nin görüşünün müsbet yönde oldu*ğunu ifâde etmiştir. Kendinden önceki âlimlerin konuyla ilgili görüşlerini değerlendirdikten sonra kendi kanaatini ortaya koyan Şirbînî de, insanların uygulamasının bu yönde olduğunu ve Müslümanların güzel gördüğü her şeyin, Allah katında da güzel olacağı söyleyerek ölülere Kur’ân okumanın müstehap olduğu şeklindeki kanaatini beyan etmiştir. [34]
İbn Kayyım el Cevziyye (Ruh kitabının sayfa 19’)da Ha*san b. Sabbah Zaferani der ki:İmâm Şafi’ye sor*dum. O da: “Kabirde Kur’ân okumanın hiçbir sakın*cası yoktur”, sözünü naklediyor. Ayrıca Nevevî, İmâm Şafi’nin şu sözlerini naklediyor: “Mezarın başında Kur’ân*dan âyet ve sûreler okumak müstehabdır”.[35]
Şafiilerin sonraki âlimlerinin yazdıklarına göre: Kırâ*atın ölüye ulaşması, ölünün huzurunda olması; gıya*bında ise kırâatın arkasından duâ edilmesi durumundadır. Çünkü kırâat mahalline rahmet ve bereket iner. Kıraatın arkasın*dan duâ edilmesi durumunda duânın kabul edil*mesi daha çok umulur. Bunun gerektirdiği mana şudur: Kastedilen, ölü*nün kırâattan faydalanmasıdır, ölünün o sevabı kazan*ması değildir.
Bundan dolayıŞafiiler şöyle duâ etmeyi tercih eder*ler: Allah’ım! Okumuş olduğum Kur’ânın sevabı*nın bir mislini falan kişiye ulaştır. Bize (Hanefîlere) gelince ölüye ulaşan sevabın bizzat kendisidir.[36]
Şevkânî de (v.1250/1834) diğer müteahhir ulemâ gibi ölülere Kur’ân okunabileceğini ve bunun sevabının ölüye ulaşacağını söylemiştir. [37] Daha önce ifâde ettiğimiz gibi Şevkânî, “ölülerinize Yâsîn sûresini okuyunuz” hadisinin ölüler hakkında nass (hakikat), muhtadarlar için ise mecaz ol*duğunu, mecaza gitmek için de bir karineye ihtiyaç oldu*ğunu belirtmiş ve hadisten anlaşılması gereken anla*mın hakikat olduğuna hükmetmiştir.
Sonuç olarak cumhûr-u fukahâ, Kur’ân-ı Kerîm’in ölü*lere okunabileceği, kırâatın sevabının bağışlanması durumunda bu sevabın, ölülere ulaşacağı ve ölülerin bu sevaptan yararlanacağı kanaatindedir. Sadece İmâm Mâ*lik bu görüşe katılmamaktadır. Kurtubî, Abdulhak gibi Mâ*lik fıkıhçıları da dahil hicrî beşinci asırdan itibaren müteahhir fukahâ arasında ise, ölülere Kur’ân okunabile*ceği, sevabının bağışlanabileceği ve ölülerin bundan faydala*nacağı konusunda icmâa varan bir ittifak oluşmuş*tur. Hatta bâzı fakihler bu konuda icmâ olduğunu bile ileri sürmüşlerdir. [38]
Mâlikî’lerden Kadı İyaz, ölüye Kur’ân okumanın müstehab olduğunu söylemiştir. [39]
Ezher şeyhlerinden Hattâb es-Subkî (v.1352/1933), ölüle*rin kendilerine bağışlanan her türlü ibadetten yararlana*caklarını ve cumhurun görüşünün bu yönde oldu*ğunu söylerken [40] çağdaşı Reşid Rızâ da (1354/1935) Mekke kadısıyla Mekke’de yaptığı mülakatta kadıya, ölü*lere Kur’ân okunup okunamayacağını sormuş ve okunur cevabını alınca kendisi de bu görüşe katılmıştır. [41] Seyyid Sâbık, [42] Mısır Müftüsü Hasan Mahlûf, [43] Ezher şeyhlerin*den Şerabâsî, [44] Abdülkerîm Zeydân, [45] Abdulfettah Ebû Gudde [46] ve Zuhaylî [47] gibi son devir âlimlerinin çoğu, cumhûrun görüşünü benimsemişlerdir.
.......................................................................................................................................Ölü için Kur’ân okunmaz diyenler, okunaca*ğına dair hiçbir âyet yoktur, diyorlardı. Bakalım öyle mi:
والذين جاؤوا من بعدهم يقولون ربنا اغفر لنا ولاخواننا الذين سبقونا بالايمان ولا تجعل فى قلوبنا غلا للذين آمنوا ربنا انك رؤوف رحيم
“Onlardan sonra gelenler: “Rabbimiz, diye yal*varırlar. Bizi ve bizden önce imân etmiş olan kardeşlerimizi bağışla! Kalplerimizde inananlara karşı bir kin bırakma! Rabbimiz! Sen çok şefkatli, çok bağışlayıcısın.” (el-Haşr, 59/10).
Bir başka yerde ise Cenâb-ı Hak, Hz. Peygamber’e (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) hitaben: “… Hem kendi güna*hın için hem de kadın-erkek bütün inananlara af dile..” (Muhammed, 47/19)buyurmuştur. Daha pek çok âyette gerek yakın akrabaya, (İsrâ, 17/24) gerekse diğer mü’minlere duâ edilmesi istenmiştir. Başkalarına yapılan duâ, yüz yüze yapılabildiği gibi gıyaben de yapılabilir.
Hayattaki Müslümanların, öbür dünyaya göç eden ya*kınlarına ya da bütün Müslümanlara duâ edebilecekleri ve ölülerin de bundan yararlanacakları konusunda Mute*zile dışındaki ulemânın ittifak etmelerinden dolayı konuyla il*gili âyet ve hadisleri zikretmekle yetineceğiz.
“Rabbim! Beni, anne-babamı ve bütün insan*ları hesâp kurulduğu gün bağışla!” (İbrahim, 14/41). Aynı duâyı Nûh da (a.s.) yapmıştır. [53] Hz. Peygamber de (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) kendisine “Hem kendi güna*hına hem de bütün inananlara af dile…” (Muhammed, 47/19)buyurulduğundan İbrahim (a.s.) ve Nûh’un (a.s.) duâsını namazlarda okuyarak ebedileştirmiştir.
Bütün bu âyetler göstermektedir ki, Müslümanlar ölüle*rine duâ etmelidir. Bu duâdan mezardaki inananlar mutlaka faydalanacaktır. Zirâ faydası olmayan bir şeyin emredilmesi ya da yapılması abes olur.
2- ..................................................................................................................................................... KAYNAK SELEFİLER VE TASAVVUFÇULARIN GÖRÜŞLERİ........................................
[12] İbn Nüceym, el-Bahru’r-raik, c.III, s.63; Meydânî, el-Lübâb, c.I, s.138. İbn Âbidîn, Reddü’l-muhtâr, c.I, s. 844.
[13] Aynî, el-Binâye, c.III, s. 844-845.
[14] Aynî, age.,c.III, s.844, 845
[15] İbn Nüceym, age., c.III, s.63,64; İbn Âbidîn, age., c.I, s.844
[16] İbn Kudâme, el-Muğnî, c.II, s.424
[17] İbn Kudâme, age., c.II, s.424.
[18] İbn Kudâme, age., c.II, s.424; Kurtubî, et-Tezkira, c.I, s.96.
[19] Kurtubî, age., I/96
[20] İbn Kudâme, age. C.II. s.424; İbn Kudâme, Şerhu’l-kebîr, c.II, s.424; İbn Teymiyye, Mecmû’u’l-Fetâvâ, c.XXIV, s. 366, 367.
[21] İbn Kudâme, el-Muğnî, c.II, c.425; İbn Kudâme el-Makdisî, age., c.II, s. 424
[22] İbn Teymiyye, age., c. XXIV, s.366,367
[23] İbn Teymiyye, age., c.XXIV, s.367
[24] Mâlik, el-Müdevvene, c.I, s.174.
[25] Abdulhak el-Âkıbe, s.254-255.
[26] Kurtubî, et-Tezkira, c.I, s.96-97.
[27] Kurtubî, et-Tezkira, c.I, s.103
[28] Şîrazî, el-Mühezzeb, c.I, s. 464
[29] Gazzâlî, İhyâ, c. XV, s. 178
[30] Şirbinî, Muğni’l-muhtâc, c.V, s.445
[31] Nevevî, el-Ezkâr, s.137, el-Mecmû, c.V, s. 31.
[32] Nevevî, el-Mecmû’, c.V, s. 311
[33] Nevevî, el-Ezkâr, s.137.
[34] Şirbînî, Muğni’l-muhtâc, c.IV, s. 110, 111
[35] Nevevî Riyazu’s-Salihin s.293
[36] Haşiyei İbn Abidin; 2/243
[37] Şevkânî, Neylü’l-Evtâr, c.IV, s.52
[38] İbn Kudâme, el-Muğnî, c.II, s.429
[39] Müslüm Şerhi 11/125
[40] Hattâb, el-Menhel, c.VIII, s.259
[41] Reşid, Rızâ, Makâlât, c.IV, s.1884
[42] Sabık, Fıkhu’s-Sünne, c.I, s.480
[43] Mahlûf, el-Fetâva’ş-şer’iyye, s.50, 51
[44] Şerabâsî, Yes’elûnek, c.I, s.442
[45] Zeydan, el-Mufassal, c.XI, s.186
[46] Bant çözümü. Bkz. Dipnot 449
[47] Zuhaylî, el-Fıkhu’l-İslâmî, c.II, s.550, 551
[[53] Nûh, 71/28
[
Başta mezhep imâmları olmak üzere, fakihler de konu hakkında değişik görüşler ileri sürmüşlerdir. Bu görüşle*rin bilinmesi, konunun daha iyi anlaşılmasına ve aydınlanmasına katkı sağlayacağını umuyoruz.
Hanefîler, kabirde olsun başka mekânlarda olsun ölü*lere Kur’ân okumanın câiz olduğunu ve okunan Kur’ân’ın sevâbının bağışlanması durumunda bunun ölüye ulaşacağını söylemişlerdir. [12] Hanefî fıkıh kitapları*nın hemen hemen tamamında konuya ilişkin şu metin yer almaktadır. “Kişi, namaz, oruç, zekât, hac ve Kur’ân oku*mak gibi bir ameli yapar da sevâbını başkasına bağışlarsa – bunu hangi niyetle yaparsa yapsın – bu yapılan bağış yerine ulaşır ve kendisine bağış yapılan kimse bundan yararlanır. Ölü veya diri olması da fark etmez. [13] Delil ola*rak ise Hz. Peygamber’in (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) üm*meti adına kurban kesmesini, ölülere Yâsîn okunabilece*ğini gösteren, ölü adına hac ve sadakanın faydalı olaca*ğını bildiren ve kabirlerde Yâsîn ile İhlâs’ın okunabilece*ğini gösteren hadisleri almışlardır. [14] Muhaddis ve fakîh Aynî’den (v.855/1451) İbn Âbidîn’e (v.1252/1836) kadar hemen hemen bütün Hanefî fakihleri buna dahildir.
Hanefîler arasında bu konuda menfî düşünen bir fa*kîh yoktur. Mütekaddimûn da müteahhirûn da aynı şeyi söylemişlerdir. Hanefî âlimleri, ehl-i sünnetin de; kişinin namaz, oruç, sadaka, hac, Kur’ân okuma gibi sâlih amel*leri yaptıktan sonra bunların sevâbının ölülere bağışlaması du*rumunda bunun ölüye ulaşacağı ve onun istifâde ede*ceği şeklindeki Hanefî görüşünde olduğunu ileri sür*müşler*dir. [15]
Hanbelîler de Hanefîler gibi düşünerek, ölülere Kur’ân okunmasını câiz görmüşlerdir. Ahmed b. Hanbel, kabirlerde Kur’ân okunmasının bid’at olduğunu söylemiş, daha sonra ise bu fetvâsından dönmüştür. [16] Ahmed b. Hanbel, Muhammed b. Kudâme el-Cevherî ile birlikte bir cenazeye katılmış ve tam mezarlıktan ayrılacakları esnada kör bir adam kabrin başında Kur’ân okumaya başlayınca İbn Hanbel: “Ey falan! Kabirde Kur’ân okumak bid’attır.” diyerek kırâata engel olmuştur. Bunun üzerine Muham*med b. Kudâme İbn Hanbel’den, Mübeşşir b. İsmâîl el-Halebî hakkındaki düşüncesini ve ondan hadis alıp almadı*ğını sormuş, O da söz konusu şahsın sikâ olduğunu ve kendisinden rivâyette bulunduğunu ifâde etmiştir. Bu*nun üzerine Muhammed, Leclâc (Radıyallahu Anh) hadisin Mübeşşir b. İsmail’in kendisine rivâyet ettiğini söylemiştir. Bunu duyan İbn Hanbel, kabirde Kur’ân okumanın bid’at olduğunu söylediği adamın çağrılmasını ve kırâatına de*vam etmesini istemiştir. [17] Yine Ahmed b. Hanbel’in şöyle dediği nakledilmektedir:
اذا دخلتم المقابر اقرؤا آية الكرسى ثلاث مرار (قل هو الله احد) ثم قل اللهم ان فضله لاهل المقابر
“Kabristana girdiğinizde Âyetülkürsî ve üç defa İhlâs sû*resini okuyarak şöyle duâ edin: Allah’ım! Onun ecrini şu kabir halkına ulaştır.” [18] başka bir rivâyette ise, “…Fâtiha sûresini, Muâvizeteyn ve İhlâs sûrelerini okuyu*nuz. Sonra da bunu kabir halkına bağışlayınız. Çünkü o ölülere ulaşır.” [19] buyurmuştur. Hanbelî mezhebinin önde gelen fakihlerinden İbn Kudâme (v.630/1223), İbn Kudâme el-Makdisî (v.682/1283) ve İbn Teymiyye (v.728/1327), İbn Hanbel’in bu görüşünün daha meşhur olduğunu söyleye*rek tercihte bulunmuşlardır. [20]
Bu konuda Hanbelîler de Hanefîler gibi çerçeveyi ge*niş tutarak, “ne tür ibâdet olursa olsun kişi yaptığı ibâde*tin sevâbını ölülere bağışlarsa Allah’ın izniyle ölü bundan yararlanır.” [21] demişlerdir. İbn Teymiyye ise, mâlî ibadetlerin sevabının ölülere ulaşması noktasında ehl-i sünnet ve’l-cemaat arasında hiçbir aykırı görüşün olmadı*ğını, namaz, oruç ve Kur’ân okuyarak sevaplarının bağışlan*ması durumunda bunların ölülere ulaşıp ulaş*ma*dı*ğında ise tartışmaların olduğunu ve doğrusunun bu tür ibadetlerin sevaplarının da ölülere ulaşması, oldu*ğunu söylemiş ve birinci bölümde incelediğimiz hadisleri de delil olarak göstermiştir. [22]وان ليس للانسان الا ما سعى âyeti hakkında ise, sadaka, köle âzâd etme, duâ ve istiğfarın ölülere fayda sağlamasının mütevâtir sünnetle ve ümmetin icmâ’ıyla sabit olduğunu, dolayısıyla âyetin anlamının “faydası yoktur” şeklinde değil “kişi ancak kendi yaptıkla*rına sahip olur” şeklinde anlaşılması gerektiğini söyleyerek şöyle bitirmektedir konuyu “sadaka ve duânın ölülere ulaş*tığı gibi akraba olsun olmasın kişinin yaptığı her türlü amelin sevâbı da ölüye ulaşır ve ölü bundan faydalanır. Üzerine kılınan cenaze namazından bile.” [23]
Mâlikîler ise, duânın dışındaki bedeni ibadetlerin ölüye ulaşmayacağını söylemişlerdir. Onlara göre muh*tadarın yanında Kur’ân okunabilir ama gerek defin sırasında gerekse değinden sonra ölülere Kur’ân okun*maz. Zira okunacağına dair seleften herhangi bir fetvâ nakledilmemiştir.[24] Fakat Abdulhak el-İşbîlî (v.581/1185)[25] ve Kurtubî (v.681/1282)[26] gibi müteahhir Mâlikî âlimleri özel*likle de Endülüs fukahâsı, ölülere Kur’ân okunabilece*ğini ve ölülerin bundan yararlanacağını söylemişlerdir. İmâm Kurtubî, ölülerin durumu ve ahrete müteallik işlerle ilgili yazdığı kitabında bu konuya geniş yer vermiş ve so*nuç olarak; “Ölülere okunan Kur’ân’ın hem sevabı hem de ölülerin o kırâati dinlemelerinin ecri onlara ulaşır. Kur’ân okunduktan sonra bağışlanan sevap da ulaşır. Çünkü Kur’ân bir duâ, istiğfar, yakarma ve istirhâmdır.” [27] di*yerek kanaatini ifâde etmiştir.
Şâfiîler ise, zekât ve oruç fidyesi gibi ölü namına yapı*lan ibadetlerin ölüye fayda vereceği, ama Kur’ân oku*mak ve namaz kılmak gibi bedenî ibadetlerin sevabının ölüye ulaşmayacağı kanaatindedirler. [28] Fakat İbn Abdüsselâm (v.660/1261) dışında hicrî altıncı asırdan itiba*ren, Şâfiî fukahâsı da Hanefîlerin görüşünü benimsemiş ve ölülere Kur’ân okunabileceğini söylemişlerdir.
İmâm Gazâlî (v.505/1111), bu bölümde verdiğimiz ha*dislerden başka birtakım rüyalara ve İslâm bilginlerinin sözlerine de yer vererek kabirdeki ölülere Kur’ân oku*makta hiçbir sakıncanın olmadığını ve kırâatın sevabının ölülere ulaşacağını ifâde etmiştir. [29]
Gazâlî’den İbnü’s-Salâh (643/1245), [30] Nevevî (676/1277)[31], Muhibbu’t-Taberî (694/1295), İbnü’r-Rifat (710/1310), İbn Hacer (852/1448), Suyûtî (911/1505) ve Şirbînî’nin de (977/1570) içinde bulunduğu müteahhir Şâfiî ulemasının tamamına yakını, ölülere Kur’ân okunabilece*ğini kabul etmişlerdir. Hatta İmâm Nevevî, “Ashabımız şöyle dedi: Mezarlığı ziyaret eden kimsenin öncelikle kabir*lere selâm vermesi, sonra da hem ziyaret ettiği kimse*lere hem de bütün Müslümanlara duâ etmesi ve Kur’ân’dan kolayına gelen yerleri okuduktan sonra ölülere duâ etmesi müstehaptır.” dedikten sonra, bu görüşün biz*zat İmâm Şâfiî’nin ve Şâfiî ulemâsının görüşü olduğunu kesin bir dille belirtmiştir. [32]
El-Ezkâr’ında ise, İmâm Şâfiî ve arkadaşlarının, “Ziya*retçilerin, kabirde Kur’ân’dan bir bölüm okumaları müstehaptır. Şâyet Kur’ân’ın tamamını okurlarsa/hatim yaparlarsa daha güzel olur” [33] dediklerini naklederek biline*nin aksine, Şafiî’nin görüşünün müsbet yönde oldu*ğunu ifâde etmiştir. Kendinden önceki âlimlerin konuyla ilgili görüşlerini değerlendirdikten sonra kendi kanaatini ortaya koyan Şirbînî de, insanların uygulamasının bu yönde olduğunu ve Müslümanların güzel gördüğü her şeyin, Allah katında da güzel olacağı söyleyerek ölülere Kur’ân okumanın müstehap olduğu şeklindeki kanaatini beyan etmiştir. [34]
İbn Kayyım el Cevziyye (Ruh kitabının sayfa 19’)da Ha*san b. Sabbah Zaferani der ki:İmâm Şafi’ye sor*dum. O da: “Kabirde Kur’ân okumanın hiçbir sakın*cası yoktur”, sözünü naklediyor. Ayrıca Nevevî, İmâm Şafi’nin şu sözlerini naklediyor: “Mezarın başında Kur’ân*dan âyet ve sûreler okumak müstehabdır”.[35]
Şafiilerin sonraki âlimlerinin yazdıklarına göre: Kırâ*atın ölüye ulaşması, ölünün huzurunda olması; gıya*bında ise kırâatın arkasından duâ edilmesi durumundadır. Çünkü kırâat mahalline rahmet ve bereket iner. Kıraatın arkasın*dan duâ edilmesi durumunda duânın kabul edil*mesi daha çok umulur. Bunun gerektirdiği mana şudur: Kastedilen, ölü*nün kırâattan faydalanmasıdır, ölünün o sevabı kazan*ması değildir.
Bundan dolayıŞafiiler şöyle duâ etmeyi tercih eder*ler: Allah’ım! Okumuş olduğum Kur’ânın sevabı*nın bir mislini falan kişiye ulaştır. Bize (Hanefîlere) gelince ölüye ulaşan sevabın bizzat kendisidir.[36]
Şevkânî de (v.1250/1834) diğer müteahhir ulemâ gibi ölülere Kur’ân okunabileceğini ve bunun sevabının ölüye ulaşacağını söylemiştir. [37] Daha önce ifâde ettiğimiz gibi Şevkânî, “ölülerinize Yâsîn sûresini okuyunuz” hadisinin ölüler hakkında nass (hakikat), muhtadarlar için ise mecaz ol*duğunu, mecaza gitmek için de bir karineye ihtiyaç oldu*ğunu belirtmiş ve hadisten anlaşılması gereken anla*mın hakikat olduğuna hükmetmiştir.
Sonuç olarak cumhûr-u fukahâ, Kur’ân-ı Kerîm’in ölü*lere okunabileceği, kırâatın sevabının bağışlanması durumunda bu sevabın, ölülere ulaşacağı ve ölülerin bu sevaptan yararlanacağı kanaatindedir. Sadece İmâm Mâ*lik bu görüşe katılmamaktadır. Kurtubî, Abdulhak gibi Mâ*lik fıkıhçıları da dahil hicrî beşinci asırdan itibaren müteahhir fukahâ arasında ise, ölülere Kur’ân okunabile*ceği, sevabının bağışlanabileceği ve ölülerin bundan faydala*nacağı konusunda icmâa varan bir ittifak oluşmuş*tur. Hatta bâzı fakihler bu konuda icmâ olduğunu bile ileri sürmüşlerdir. [38]
Mâlikî’lerden Kadı İyaz, ölüye Kur’ân okumanın müstehab olduğunu söylemiştir. [39]
Ezher şeyhlerinden Hattâb es-Subkî (v.1352/1933), ölüle*rin kendilerine bağışlanan her türlü ibadetten yararlana*caklarını ve cumhurun görüşünün bu yönde oldu*ğunu söylerken [40] çağdaşı Reşid Rızâ da (1354/1935) Mekke kadısıyla Mekke’de yaptığı mülakatta kadıya, ölü*lere Kur’ân okunup okunamayacağını sormuş ve okunur cevabını alınca kendisi de bu görüşe katılmıştır. [41] Seyyid Sâbık, [42] Mısır Müftüsü Hasan Mahlûf, [43] Ezher şeyhlerin*den Şerabâsî, [44] Abdülkerîm Zeydân, [45] Abdulfettah Ebû Gudde [46] ve Zuhaylî [47] gibi son devir âlimlerinin çoğu, cumhûrun görüşünü benimsemişlerdir.
.......................................................................................................................................Ölü için Kur’ân okunmaz diyenler, okunaca*ğına dair hiçbir âyet yoktur, diyorlardı. Bakalım öyle mi:
والذين جاؤوا من بعدهم يقولون ربنا اغفر لنا ولاخواننا الذين سبقونا بالايمان ولا تجعل فى قلوبنا غلا للذين آمنوا ربنا انك رؤوف رحيم
“Onlardan sonra gelenler: “Rabbimiz, diye yal*varırlar. Bizi ve bizden önce imân etmiş olan kardeşlerimizi bağışla! Kalplerimizde inananlara karşı bir kin bırakma! Rabbimiz! Sen çok şefkatli, çok bağışlayıcısın.” (el-Haşr, 59/10).
Bir başka yerde ise Cenâb-ı Hak, Hz. Peygamber’e (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) hitaben: “… Hem kendi güna*hın için hem de kadın-erkek bütün inananlara af dile..” (Muhammed, 47/19)buyurmuştur. Daha pek çok âyette gerek yakın akrabaya, (İsrâ, 17/24) gerekse diğer mü’minlere duâ edilmesi istenmiştir. Başkalarına yapılan duâ, yüz yüze yapılabildiği gibi gıyaben de yapılabilir.
Hayattaki Müslümanların, öbür dünyaya göç eden ya*kınlarına ya da bütün Müslümanlara duâ edebilecekleri ve ölülerin de bundan yararlanacakları konusunda Mute*zile dışındaki ulemânın ittifak etmelerinden dolayı konuyla il*gili âyet ve hadisleri zikretmekle yetineceğiz.
“Rabbim! Beni, anne-babamı ve bütün insan*ları hesâp kurulduğu gün bağışla!” (İbrahim, 14/41). Aynı duâyı Nûh da (a.s.) yapmıştır. [53] Hz. Peygamber de (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) kendisine “Hem kendi güna*hına hem de bütün inananlara af dile…” (Muhammed, 47/19)buyurulduğundan İbrahim (a.s.) ve Nûh’un (a.s.) duâsını namazlarda okuyarak ebedileştirmiştir.
Bütün bu âyetler göstermektedir ki, Müslümanlar ölüle*rine duâ etmelidir. Bu duâdan mezardaki inananlar mutlaka faydalanacaktır. Zirâ faydası olmayan bir şeyin emredilmesi ya da yapılması abes olur.
2- ..................................................................................................................................................... KAYNAK SELEFİLER VE TASAVVUFÇULARIN GÖRÜŞLERİ........................................
[12] İbn Nüceym, el-Bahru’r-raik, c.III, s.63; Meydânî, el-Lübâb, c.I, s.138. İbn Âbidîn, Reddü’l-muhtâr, c.I, s. 844.
[13] Aynî, el-Binâye, c.III, s. 844-845.
[14] Aynî, age.,c.III, s.844, 845
[15] İbn Nüceym, age., c.III, s.63,64; İbn Âbidîn, age., c.I, s.844
[16] İbn Kudâme, el-Muğnî, c.II, s.424
[17] İbn Kudâme, age., c.II, s.424.
[18] İbn Kudâme, age., c.II, s.424; Kurtubî, et-Tezkira, c.I, s.96.
[19] Kurtubî, age., I/96
[20] İbn Kudâme, age. C.II. s.424; İbn Kudâme, Şerhu’l-kebîr, c.II, s.424; İbn Teymiyye, Mecmû’u’l-Fetâvâ, c.XXIV, s. 366, 367.
[21] İbn Kudâme, el-Muğnî, c.II, c.425; İbn Kudâme el-Makdisî, age., c.II, s. 424
[22] İbn Teymiyye, age., c. XXIV, s.366,367
[23] İbn Teymiyye, age., c.XXIV, s.367
[24] Mâlik, el-Müdevvene, c.I, s.174.
[25] Abdulhak el-Âkıbe, s.254-255.
[26] Kurtubî, et-Tezkira, c.I, s.96-97.
[27] Kurtubî, et-Tezkira, c.I, s.103
[28] Şîrazî, el-Mühezzeb, c.I, s. 464
[29] Gazzâlî, İhyâ, c. XV, s. 178
[30] Şirbinî, Muğni’l-muhtâc, c.V, s.445
[31] Nevevî, el-Ezkâr, s.137, el-Mecmû, c.V, s. 31.
[32] Nevevî, el-Mecmû’, c.V, s. 311
[33] Nevevî, el-Ezkâr, s.137.
[34] Şirbînî, Muğni’l-muhtâc, c.IV, s. 110, 111
[35] Nevevî Riyazu’s-Salihin s.293
[36] Haşiyei İbn Abidin; 2/243
[37] Şevkânî, Neylü’l-Evtâr, c.IV, s.52
[38] İbn Kudâme, el-Muğnî, c.II, s.429
[39] Müslüm Şerhi 11/125
[40] Hattâb, el-Menhel, c.VIII, s.259
[41] Reşid, Rızâ, Makâlât, c.IV, s.1884
[42] Sabık, Fıkhu’s-Sünne, c.I, s.480
[43] Mahlûf, el-Fetâva’ş-şer’iyye, s.50, 51
[44] Şerabâsî, Yes’elûnek, c.I, s.442
[45] Zeydan, el-Mufassal, c.XI, s.186
[46] Bant çözümü. Bkz. Dipnot 449
[47] Zuhaylî, el-Fıkhu’l-İslâmî, c.II, s.550, 551
[[53] Nûh, 71/28
[