Utanma (Hayâ)
Açıkça kınanıp yerilme korkusu şeklinde tarif edilebilen hayâ; insanı ahlaki bir varlık kılan temel duygudur. Böyle bir utanma duygusunu kaybeden insan, hertürlü ahlaksızlığı yapabilecek hale gelmiş olur. Çünkü ahlaki veya gayr-i ahlâki nitelikler, o insan için anlamını kaybeder.
Haya duygusu, insanı kötülüklerden alıkoyar; iyiliklere yöneltir. Bu sebepten hayâ, insandaki ahlâk duygusunun kaynağı durumundadır.
"Haya dinden midir?" diye sorulduğunda Peygamberimiz, "haya dinin tamamıdır" şeklinde cevap vermiştir. Hadis şöyledir: "Kurre b.İyas anlatır: Rasulullah ile beraberdik. Yanında hayadan söz edildi. Ya Rasulallah; haya dinden midir? diye sordular. Peygamber (S.)'in cevabı şöyle oldu: 'Haya, dinin tamamıdır. Şüphesiz haya, haramdan kaçınmak, diline sahip olmak ve iffet imandandır. Bunlar âhiretle ilgili sevabı artırır, dünyalığı ise azaltır. Ama âhiretten artırdıkları, dünyadan azalttıklarından daha fazladır'."(Sünen-i Darimi, Mukaddime, Bab: 43; Ayrıca Bkz: Seçme Hadisler, s.51, H. No: 65)
Utangaç olan bir şahsı utangaçlığından dolayı tenkid eden kişiyi Hz. Peygamber şöyle uyarır: "Onu tenkit etmekten vazgeç. Çünkü utanma duygusu olan haya, imandandır."(Sünen-i Ebi Davud, 35. Kitabu'l-Edeb, Bab: 7, H. No: 4695)
Görüldüğü gibi insanı ahlâkî bir varlık kılan, utanma duygusu olan hayadır. Şu hadis-i şerif bu bakımdan son derece anlamlıdır: "'Utanmadığın zaman dilediğini yap.' sözü, insanların peygamberlik kelamından işittiği cümlelerdendir."(Buhari, Edebu'l-Mufred, c. II, s. 52, H.No: 597)
İslâm ahlâkının temeli sayılabilecek olan haya duygusu, sadece insanlara karşı duyulan bir utanma duygusundan ibaret değildir. Allah'a karşı duyulan utanma duygusu da, haya kapsamına dahildir. Belki de Allah'a karşı duyulan utanma duygusu, insanlardan utanmanın da temeli durumundadır.
Açıkça kınanıp yerilme korkusu şeklinde tarif edilebilen hayâ; insanı ahlaki bir varlık kılan temel duygudur. Böyle bir utanma duygusunu kaybeden insan, hertürlü ahlaksızlığı yapabilecek hale gelmiş olur. Çünkü ahlaki veya gayr-i ahlâki nitelikler, o insan için anlamını kaybeder.
Haya duygusu, insanı kötülüklerden alıkoyar; iyiliklere yöneltir. Bu sebepten hayâ, insandaki ahlâk duygusunun kaynağı durumundadır.
"Haya dinden midir?" diye sorulduğunda Peygamberimiz, "haya dinin tamamıdır" şeklinde cevap vermiştir. Hadis şöyledir: "Kurre b.İyas anlatır: Rasulullah ile beraberdik. Yanında hayadan söz edildi. Ya Rasulallah; haya dinden midir? diye sordular. Peygamber (S.)'in cevabı şöyle oldu: 'Haya, dinin tamamıdır. Şüphesiz haya, haramdan kaçınmak, diline sahip olmak ve iffet imandandır. Bunlar âhiretle ilgili sevabı artırır, dünyalığı ise azaltır. Ama âhiretten artırdıkları, dünyadan azalttıklarından daha fazladır'."(Sünen-i Darimi, Mukaddime, Bab: 43; Ayrıca Bkz: Seçme Hadisler, s.51, H. No: 65)
Utangaç olan bir şahsı utangaçlığından dolayı tenkid eden kişiyi Hz. Peygamber şöyle uyarır: "Onu tenkit etmekten vazgeç. Çünkü utanma duygusu olan haya, imandandır."(Sünen-i Ebi Davud, 35. Kitabu'l-Edeb, Bab: 7, H. No: 4695)
Görüldüğü gibi insanı ahlâkî bir varlık kılan, utanma duygusu olan hayadır. Şu hadis-i şerif bu bakımdan son derece anlamlıdır: "'Utanmadığın zaman dilediğini yap.' sözü, insanların peygamberlik kelamından işittiği cümlelerdendir."(Buhari, Edebu'l-Mufred, c. II, s. 52, H.No: 597)
İslâm ahlâkının temeli sayılabilecek olan haya duygusu, sadece insanlara karşı duyulan bir utanma duygusundan ibaret değildir. Allah'a karşı duyulan utanma duygusu da, haya kapsamına dahildir. Belki de Allah'a karşı duyulan utanma duygusu, insanlardan utanmanın da temeli durumundadır.